Μόσχω, η μάνα της φάρας

Η φάρα των Τζαβελλαίων ήταν μια από τις πιο γνωστές, στο Σούλι. Από τις πιο ατρόμητες και σκληρές, τις μεγαλύτερες και πιο γενναίες.

Ο πρώτος, μετά τον γενάρχη Παπα Ζάχο, ήταν ο Λάμπρος Τζαβέλλας.

Δίπλα του, ήταν η Μόσχω, η ενσάρκωση του προτύπου της Σουλιώτισσας.

Αντίθετα με άλλα μέλη της οικογένειας που «πήραν» πιο κεντρικά σημεία της πόλης των Ιωαννίνων (την πλατεία της Καλούτσιανης ή τον δρόμο δίπλα στο γήπεδο), η Μόσχω έδωσε το όνομά της σε έναν κάθετο, μικρό δρόμο, στη Βογιάννου.

Γεννήθηκε το 1760 και ήταν η μητέρα του Φώτου και του Ζυγούρη Τζαβέλα.

Το 1792 στην εκστρατεία του Αλή Πασά κατά των Σουλιωτών, ο Λάμπρος, παρότι είχε τον γιό του Φώτο όμηρο του Αλή, στάθηκε απέναντί του και περίμενε το οθωμανικό στράτευμα στο φρούριο της Κιάφας.

Εκεί, είχαν συγκεντρωθεί οι πολεμιστές, σύμφωνα με το στρατήγημα του Γιώργου Μπότσαρη και του Λάμπρου Τζαβέλα.

Στην βροειοδυτική πλευρά του λόφου, στη «ράχη της αστραπής», είχαν καταφύγει τα γυναικόπαιδα.

Σε ένα διάλειμμα της μάχης, οι γυναίκες, καθώς δεν άκουγαν πυροβολισμούς, πίστεψαν ότι η Κιάφα έπεσε. Τότε, η Μόσχω πήρε πρωτοβουλία και πλαγιοκόπησε τους πολιορκητές με 300 περίπου Σουλιώτισσες, προκαλώντας τους μεγάλη ζημιά.

Ένα από τα δημοτικά τραγούδια, είναι περιγραφικό της κατάστασης:

Δεν είν’ εδώ το Χόρμοβο, δεν είναι η Λαμποβίτσα,

Εδώ ειν’ το Σούλι το κακό, εδώ ειν’ το Κακοσούλι,

Που πολεμούν μικρά παιδιά, γυναίκες σαν τους άνδρες,

Που πολεμάει η Τζαβέλαινα σαν άξιο παλικάρι.

Τελικά, η Κιάφα άντεξε, αλλά ο Λάμπρος πληγώθηκε σοβαρά και πέθανε τρία χρόνια αργότερα. Ο Φώτος επέστρεψε στο Σούλι και έγινε αρχηγός, όπως ο πατέρας του.

Το 1803 η Μόσχω και ο Φώτος καταφεύγουν στην Πάργα και την Κέρκυρα. Η Μόσχω πέθανε το 1803 και ο Φώτος το 1809.

Η Μόσχω πάνω από τον πληγωμένο Λάμπρο στη μάχη της Κιάφας, Carl Wilhelm Freiherr von Heideck