Τζαμί Καλούτσιανης: Ένα μνημείο, ένα τοπόσημο των Ιωαννίνων

Στις 25 Μαΐου, ο αναπληρωτής υπουργός Οικονομικών Θεόδωρος Σκυλακάκης υπέγραψε την απόφαση ένταξης της αποκατάστασης του Τζαμιού Καλούτσιανης στο Ταμείο Ανάκαμψης της Ε.Ε. με προϋπολογισμό 2,2 εκατ. ευρώ.

Ήταν μια αναμενόμενη εξέλιξη καθώς το οθωμανικό αυτό μνημείο των Ιωαννίνων «συμμετείχε» στη λίστα των μνημείων του υπουργείου Πολιτισμού για το Ταμείο Ανάκαμψης, η οποία είχε ανακοινωθεί πέρσι τον Μάιο. Σημαντικό ρόλο, βέβαια, στην εξασφάλιση της χρηματοδότησης είχε η «ωριμότητα» του έργου -με μια εγκεκριμένη από το 2020 μελέτη αποκατάστασης του μνημείου από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και με μια μελέτη εφαρμογής που εκπονήθηκε εντός του 2021.

Τη μελέτη αποκατάστασης του μνημείου, την οποία χρηματοδότησε η Περιφέρεια Ηπείρου, την είχε αναλάβει μια διεπιστημονική ομάδα με επικεφαλής τη γιαννιώτισσα επίκουρη καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Ελευθερία Τσακανίκα.

Σύμφωνα με την απόφαση ένταξης, ο διεθνής διαγωνισμός για την αποκατάσταση του Τζαμιού Καλούτσιανης» θα γίνει στις 11 Ιουλίου. Το έργο, στο οποίο περιλαμβάνεται και η συντήρηση-αποκατάσταση των τοιχογραφιών και των ξύλινων και γύψινων στοιχείων, πρέπει να ολοκληρωθεί τον Νοέμβριο του 2025, βάσει και των αυστηρών προθεσμιών που θέτει το Ταμείο Ανάκαμψης της Ε.Ε. Χωρίς το Ταμείο Ανάκαμψης, το Τζαμί της Καλούτσιανης μπορεί να μην είχε πάντως και πολύ μέλλον.

Το Τζαμί της Καλούτσιανης αποτελεί ένα δυνατό τοπόσημο, ένα μνημείο που έχει καθορίσει την ταυτότητα μιας από τις πιο ιστορικές συνοικίες των Ιωαννίνων και που βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από το κέντρο της πόλης.

Το οθωμανικό αυτό κτίριο ήταν από τα πρώτα κτίρια της πόλης των Ιωαννίνων που χαρακτηρίστηκαν μνημεία από το υπουργείο Πολιτισμού. Συγκεκριμένα, έχει χαρακτηριστεί ιστορικός και αρχαιολογικός χώρος από το 1925 ήδη (ΦΕΚ 306/Α/15-10-1925).

Τη δεκαετία του ’20, το τζαμί, μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών βάσει της συνθήκης της Λωζάνης, πέρασε στην Εθνική Τράπεζα και στη συνέχεια σε χέρια ιδιωτών, οι οποίοι το μίσθωναν για διάφορες χρήσεις εμπορικού χαρακτήρα κυρίως –ακόμα και το ΚΤΕΛ Ιωαννίνων είχε στεγαστεί εκεί.

Από τον τότε έφορο αρχαιοτήτων Ιωαννίνων είχε κατατεθεί πρόταση να το αγοράσει ο Δήμος Ιωαννιτών, αλλά ο τελευταίος αρνήθηκε λόγω στενών οικονομικών δυνατοτήτων.

Στα μέσα της δεκαετίας του ’90, το υπουργείο Πολιτισμού ξεκίνησε τις διαδικασίες απαλλοτρίωσης του τζαμιού. Kατά την πάροδο των δεκαετιών πάντως δεν είχαν λείψει οι «φωνές» που ζητούσαν την κατεδάφιση του τζαμιού. Τον Απρίλιο του 1969, κάτοικοι της περιοχής επέμειναν στη δημιουργία μιας μεγάλης πλατείας στη θέση του τζαμιού. «Εάν επρόκειτο περί αρχαιότητος ελληνικής ουδείας θα είχε αντίρρησιν αλλά είναι χρήσιμον εις την Ελλάδα να εμφανίζη εις τους ξένους ότι τα Ιωάννινα ήτο τουρκική πόλη;» έλεγαν. Επικαλούνταν περαιτέρω την κακή κατάσταση στην οποία βρισκόταν το τζαμί με τις αποθήκες και τα καφενεία. Το αίτημά τους δεν προχώρησε πέραν του Δημοτικού Συμβουλίου Ιωαννίνων.

Το 2005, μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας της απαλλοτρίωσης, από το μνημείο αποχώρησαν και οι τελευταίες εμπορικές δραστηριότητες.

Λόγω ακριβώς και των διαφόρων χρήσεων, το τζαμί της Καλούτσιανης δέχτηκε πολλές επεμβάσεις και μετατροπές, πρόχειρες και μη, που αλλοίωσαν τα μορφολογικά στοιχεία του. Όπως, για παράδειγμα, η διαμόρφωση νέων θυρών (πριν το 1920, μάλλον λόγω σεισμού) στο ισόγειο και η ανακατασκευή νεότερου προστώου με λιθοδομή και οπλισμένο σκυρόδεμα προς τη μεριά της πλατείας (μέσα 20^ου αιώνα).

Η μελέτη προβλέπει την επαναφορά του τζαμιού στην αρχική του μορφή με το γωνιακό τοξωτό προστώο και την είσοδο στην πλευρά προς την πλατεία που οδηγεί στο υπερυψωμένο ημιυπαίθριο προστώο και στην εσωτερική αίθουσα προσευχής. Ολες οι νεότερες επεμβάσεις θα καθαιρεθούν. Εξαίρεση θα αποτελέσει μόνο η κωνική απόληξη του μιναρέ, η οποία είχε καταστραφεί το φθινόπωρο του 1940 κατά τους βομβαρδισμούς της πόλης. Αυτή δεν θα επανέλθει λόγω των πελαργών. Η φωλιά των πελαργών θα παραμείνει ως έχει. Η μελέτη προτείνει επιπλέον την ενίσχυση του μιναρέ και την εξωτερική του θωράκιση για λόγους στατικότητας.

Στη φωτογραφία του γάλλου αρχιτέκτονα Ερνέστο Εμπράρ, περίπου το 1920, διακρίνεται η τοξωτή είσοδος καθώς και η εξωτερική κρήνη δεξιά του.

Όσον αφορά τον ζωγραφικό διάκοσμο, αυτός έχει καλυφθεί σε σημαντικό βαθμό με επιζωγραφίσεις και ελαιοχρώματα. Δοκιμαστικές τομές έχουν αποκαλύψει ήδη περίτεχνα σχέδια στον τρούλο και χωρία με αραβικές επιγραφές. Τα αυθεντικά στοιχεία του διάκοσμου θα διατηρηθούν και θα αναδειχθούν.

Mε το δεδομένο ότι το έργο της αποκατάστασης του τζαμιού οδηγείται σε δημοπράτηση, είναι ίσως η καλύτερη ευκαιρία για τις υπηρεσίες του υπουργείου Πολιτισμού και την Περιφέρεια Ηπείρου να παρουσιάσουν στους πολίτες τις ακριβώς προβλέπει η μελέτη.

Το Τζαμί της Καλούτσιανης τη δεκαετία του '90, όταν ακόμα στεγάζονταν εμπορικές δραστηριότητες