Επαναπατρισμός και «επαναπατρισμός»

Στα τέλη της δεκαετίας του ’10, είχαν γίνει πολλές κλοπές εικόνων και κειμηλίων από μοναστήρια και ναούς των Ιωαννίνων, της Καρδίτσας και του Πηλίου. Το μεγάλο πλήγμα για την Ήπειρο ήταν η κλοπή 67 εικόνων από τον Ιερό Ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Κουκούλι Ζαγορίου ανήμερα των Χριστουγέννων του 2009.

Η κινητοποίηση των αρχών, της Περιφέρειας Ηπείρου και της Διεύθυνσης Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών οδήγησε στον εντοπισμό αρκετών εικόνων σε γκαλερί της Ευρώπης. Τον Απρίλιο του 2011, έγινε ο πρώτος επαναπατρισμός κλεμμένων μεταβυζαντινών εικόνων. Ο τότε υπουργός Πολιτισμού Παύλος Γερουλάνος και η τότε γενική γραμματέας Πολιτισμού και σημερινή υπουργός Λίνα Μενδώνη υποδέχτηκαν με κάθε επισημότητα τις εικόνες στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο της Αθήνας.

Επρόκειτο για έξι εικόνες που είχαν εντοπιστεί στην Temple Gallery στο Λονδίνο. Από τις έξι εικόνες, οι τέσσερις είχαν κλαπεί από μοναστήρια και ναούς του Ζαγορίου.

Από εκεί και πέρα ακολούθησαν αρκετές ανάλογες επιστροφές εικόνων, από γκαλερί του Άμστερνταμ, του Ντίσελντορφ κ.λπ. Η τελευταία σχετική ανακοίνωση ήταν τον Οκτώβριο του 2021, και αφορούσε τον επαναπατρισμό δύο δεσποτικών εικόνων που είχαν κλαπεί από την Ιερά Μονή Κοίμησης της Θεοτόκου στο Μακρίνο Ανατολικού Ζαγορίου. «Το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού έχει θέσει, εδώ και χρόνια, στην απόλυτη προτεραιότητά του τον περιορισμό -με κάθε δυνατό τρόπο της αρχαιοκαπηλίας-, τον εντοπισμό και τον επαναπατρισμό πολιτιστικών αγαθών που έχουν παρανόμως εξαχθεί από την ελληνική επικράτεια» ανέφερε σε δήλωσή της η υπουργός κα Μενδώνη.

Και μετά από αυτές τις επιτυχίες επαναπατρισμού εκ μέρους του υπουργείου Πολιτισμού, με την τεχνογνωσία που διαθέτει πια, φτάσαμε στον Αύγουστο του 2022, όταν και έγινε γνωστή η υπόθεση με την ιδιωτική συλλογή Στερν με τις 161 κυκλαδικές αρχαιότητες. Ένας… επαναπατρισμός για τον οποίο ακολουθήθηκε μια πρωτόγνωρη διαδικασία, με τη Βουλή να κυρώνει στις αρχές Σεπτεμβρίου τη συμφωνία μεταξύ του υπουργείου Πολιτισμού και τριών νομικών προσώπων ιδιωτικού δικαίου – του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης, του νεοσύστατου Ινστιτούτου του Ντέλαγουερ και του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Η συμφωνία αναφέρει ότι τα 161 ειδώλια που ανήκουν πια στο ελληνικό Δημόσιο θα μεταφερθούν στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Στη συνέχεια, 15 ειδώλια θα εκτεθούν για έναν χρόνο στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης – τα ειδώλια κατέφτασαν πριν από δύο ημέρες και αναμένεται να εκτεθούν τις επόμενες μέρες, με το υπουργείο Πολιτισμού να αποφεύγει προς το παρόν επίσημες ανακοινώσεις για τα εγκαίνια. Επί της ουσίας της συμφωνίας, τα 161 ειδώλια θα εκτίθενται στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης για 25+25 χρόνια!

Τη συμφωνία «επαναπατρισμού» έχουν καταγγείλει όχι μόνο κόμματα της αντιπολίτευσης, αλλά και αρχαιολόγοι και πανεπιστημιακά ιδρύματα.

Η όλη υπόθεση περιπλέκεται ακόμη περισσότερο καθώς υπάρχουν καταγγελίες που θέτουν εν αμφιβόλω το αφήγημα του επαναπατρισμού και σοβαρές επιφυλάξεις για τον τρόπο απόκτησης των αρχαιοτήτων από τον επιχειρηματία Λέοναρντ Στερν, όπως και βάσιμες ανησυχίες για «νομιμοποίηση της αρχαιοκαπηλίας». Ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων και ο Σύλλογος Εκτάκτων Αρχαιολόγων ζήτησε μάλιστα τη διεξαγωγή έρευνας από την Εισαγγελία Αρχαιοκαπηλίας για την προέλευση των 161 αντικειμένων της «Συλλογής Στερν».

Η κα Μενδώνη, από την πλευρά της, επιμένει ότι «η επιστροφή των πολιτιστικών αγαθών μιας χώρας συνιστά νομική και ηθική υποχρέωσή της».

Κι ενώ η υπόθεση Στερν αφήνει τη σκιά της, η κα Μενδώνη έρχεται στα Γιάννενα για να εγκαινιάσει στις 5 Νοεμβρίου την περιοδική έκθεση με τις φορητές εικόνες και τμήματα τέμπλων τα οποία είχαν κλαπεί από ναούς των Ιωαννίνων και που επιστράφηκαν. Την έκθεση διοργανώνουν η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, η Διεύθυνση Αρχαιολογικών Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων, η Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών και η Ιερά Μητρόπολη Ιωαννίνων στο Κέντρο Προστασίας και Προβολής Ιστορίας και Τέχνης (στην οδό Κουντουριώτου)…