Το Ζαγόρι, η UNESCO και μια υπόσχεση

Του Φαίδωνα Μουδόπουλου-Αθανασίου*

"Φραγκάδες, δεκαετία 1930, από τη συλλογή του Π. Φραγκούλη

…εισαγωγικά…

Είναι γεγονός πως το Ζαγόρι εντάχθηκε στον κατάλογο με τα Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς με τον διακριτικό τίτλο Zagori Cultural Landscape. Με μια πρόχειρη αναζήτηση, αν αφαιρέσει κανείς τα συναισθηματικά σχόλια ημών των συμμετεχόντων στην συγκρότηση της υποψηφιότητας, τα περισσότερα μέσα αναπαρήγαγαν την είδηση με διθυράμβους που αρμόζουν σε κατάκτηση αθλητικών πρωταθλημάτων, ή/και διεθνών διαγωνισμών τραγουδιού.

Μέχρι στιγμής, προσπαθώντας να παρακολουθήσω τη ροή των ειδήσεων, έχω εντοπίσει ελάχιστα άρθρα που περιγράφουν με λεπτομέρεια σημεία της συζήτησης στην ολομέλεια την 19η Σεπτεμβρίου στο Ριάντ, όπως αυτό εδώ, από τον Τύπο Ιωαννίνων. Ειρήσθω εν παρόδω, η διάσκεψη διεξήχθη σε απευθείας μετάδοση στο κανάλι της World Heritage στο YouTube, όπου είναι και αναρτημένο στην σχετική λίστα.

Την ένταξη ακολούθησε το Δελτίο Τύπου του ΥΠΠΟ, όπως και ορισμένες κριτικές τοποθετήσεις. Και τα παραπάνω αξίζει να διαβαστούν από όσους ενδιαφέρονται διότι, όσο και να είναι της μόδας τα πυροτεχνήματα του instagram και του TikTok που εκλέγουν μέχρι και αρχηγούς κομμάτων, τα πολιτιστικά τοπία και η διαχείρισή τους πηγαίνουν σε βάθος, μιας και είναι προϊόντα μακρών χρονικών διεργασιών τόσο στον ιστορικό όσο και το γεωλογικό χρόνο.

…ο δρόμος προς την ένταξη, το Κριτήριο V και η σημασία του όρου πολιτιστικό τοπίο…

Το 2019, αν θυμάμαι καλά, ο Δήμος Ζαγορίου και ειδικότερα ο Αντιδήμαρχος Πολιτισμού, είχε οργανώσει μια ημερίδα ενημέρωσης των πολιτιστικών φορέων του Ζαγορίου σχετικά με την επικείμενη προσπάθεια ένταξης της περιοχής στην UNESCO. Έχοντας κληθεί να παρουσιάσω την άποψή μου για τη διαφορά των Πολιτιστικών Τοπίων από τις υπόλοιπες κατηγορίες μνημείων (τα φυσικά και τα πολιτιστικά αγαθά), είχα χρησιμοποιήσει ένα παράδειγμα από το Ζαγόρι: ένα από τα σημεία στα οποία μπορεί να ιδωθεί η αξία του Πολιτιστικού Τοπίου του Ζαγορίου με γυμνό μάτι είναι η Σκάλα του Βραδέτου.

Λεπτομέρεια τοίχου από την Σκάλα του Βραδέτου (photo credit: Φ. Μουδόπουλος)

Περπατώντας στη Σκάλα, σε ορισμένα σημεία ένα μη εξασκημένο μάτι δεν μπορεί να ξεχωρίσει που τελειώνει ο φυσικός βράχος και που ξεκινά το χτίσιμο του έμπειρου μάστορα. Αυτό συμβαίνει διότι η φυσική διαδικασία της διάβρωσης του ασβεστολιθικού βράχου λόγω των διεργασιών του γεωλογικού χρόνου σχίζει το πέτρωμα σε λωρίδες, όμοιου μεγέθους με αυτές που ο μάστορας αφαίρεσε επί τόπου για να χτίσει τον αναλημματικό τοίχο και τη σκάλα. Όποιος έχει βρεθεί στο Ζαγόρι, αντιλαμβάνεται πως αυτή η σχέση εκτείνεται πέραν του μεμονωμένου παραδείγματος.

Αυτή είναι και η ουσία του Κριτηρίου V, με βάση το οποίο εντάχθηκε τελικά το Ζαγόρι στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς: “(να είναι) ένα εξαιρετικό παράδειγμα παραδοσιακής ανθρώπινης κατοίκησης, χρήσης γης (...), που αντιπροσωπεύει έναν πολιτισμό ή την αλληλεπίδραση του ανθρώπου με το περιβάλλον”. Το κριτήριο V ανήκει αναφέρεται στα “πολιτιστικά αγαθά”, όμως λόγω της αναφοράς στην αλληλεπίδραση ανθρώπου και περιβάλλοντος, αγκαλιάζει τα πολιτιστικά τοπία, που ένας από τους ορισμούς τα θέλει να αποτελούν ένα “σύνολο του δομημένου χώρου, του τοπίου, που από φυσικό μετατρέπεται σε πολιτισμικό μέσω της οικειοποίησής του από την κοινωνία που το κατοικεί, που ζει και αναπαράγεται σ’ αυτό και χάρη σ’ αυτό” (Νιτσιάκος, στο άρθρο που κοινοποιήθηκε παραπάνω).

Στο πλαίσιο του Ζαγορίου, οι μετοικεσίες, δηλαδή η παραδειγματική κινητικότητα του 18ου και του 19ου αιώνα, προσθέτουν άλλο ένα στοιχείο στην τεκμηρίωση. Τα ταξίδια έφεραν με τη σειρά τους νέα πρότυπα αρχιτεκτονικής από τα οθωμανικά Βαλκάνια και την Κεντρική Ευρώπη που οι Ηπειρώτες μάστορες μετέγραψαν στο ιδίωμα της περιοχής. Αντίστοιχα, έπιπλα και άλλα σκεύη του νοικοκυριού ταξίδευαν από την Βιέννη και την Αίγυπτο για να στολίσουν τα Ζαγορίσια αρχοντικά, που σήμερα σωρεύονται σε δυο “μουσεία” με προβληματική, τουλάχιστον, προσβασιμότητα σε Ελαφότοπο και Κήπους, όπως και σε ιδιωτικά σπίτια.

Μόνο ως “μεταφυσική” και καλοδεχούμενη σύμπτωση, λοιπόν, μπορεί να ερμηνευθεί το γεγονός πως ο Αντιπρόσωπος της Αιγύπτου στην ολομέλεια της UNESCO, πρότεινε την τροπολογία που ψηφίστηκε από τα υπόλοιπα κράτη-μέλη και ενέταξε το Πολιτιστικό Τοπίο του Ζαγορίου στα μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Σαν έτοιμος από καιρό, σε ένα φανταστικό σενάριο, ο Αιγύπτιος υπερασπίστηκε την Ζαγορίσια παροικία του 19ου αιώνα σε Αλεξάνδρεια και Κάιρο, ενώ παράλληλα υπερασπίστηκε και την σημαντική δουλειά που είχε κάνει η ερευνητική ομάδα από τα εν πολλοίς άδικα σχόλια των εμπειρογνωμόνων του IUCN.

…και τώρα τι;...

Κάπου εδώ τελειώνουν και τα ευχολόγια. Η ένταξη του Ζαγορίου στην UNESCO θα φέρει τους τοπικούς φορείς, με προεξάρχοντα τον Δήμο Ζαγορίου, προ των ευθυνών τους. Η παραφιλολογία άρχισε να εξαπλώνεται με εκφράσεις όπως “η περιμετρική ζώνη δεν έχει κανένα κέρδος παρά μόνο νέες υποχρεώσεις”, ή “θα έρθει η UNESCO και θα μας επιβάλλει κανόνες”.

Η UNESCO είναι μια ομπρέλα πιστοποίησης η οποία όμως επαφίεται στην κρατική νομοθεσία -και την τήρηση της- για την διαχείριση των μνημείων. Επομένως, το χρέος διατήρησης (και διαχείρισης) αυτού του συστήματος που μας κληροδότησαν οι Ζαγορίσιοι του παρελθόντος, πέφτει στα χέρια των απογόνων. Το εθνικό νομικό πλαίσιο κρίθηκε επαρκές για να προστατεύσει το Πολιτιστικό Τοπίο. Εάν όμως, για παράδειγμα, οι απόγονοι των κληροδοτών (αγνοώντας την κείμενη νομοθεσία) θέλουν διεύρυνση των ορίων των παραδοσιακών οικισμών και κατασκευές φαραωνικών διαστάσεων, εάν επιθυμούν τσιμεντοστρώσεις σε παλιά καλντερίμια κ.ο.κ., η UNESCO δεν θα τους σταματήσει, απλώς ενδεχομένως να αφαιρέσει την αιγίδα έπειτα από τους τακτικούς επανελέγχους.

Κοινώς, η παραμονή στον Κατάλογο με τα Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, απαιτεί την δική μας “ενηλικίωση”, την συνειδητή καλή διαχείριση, χωρίς το φόβητρο του έξωθεν κριτή, που μαθηματικά οδηγεί σε σπασμωδικές κινήσεις για την κάλυψη των προβλημάτων κάτω από το χαλί.

Αυτή είναι και η υπόσχεση που θεωρώ ότι πρέπει να δώσουν όλοι οι υπεύθυνοι φορείς με αφορμή την ένταξη στην UNESCO. Μια υπόσχεση πως δεν θα εκφυλιστεί στα χέρια των αρμόδιων φορέων το Ζαγόρι που κληροδοτήθηκε από τις γενιές που μόχθησαν στα χωράφια του (ξερολιθιές) και που πήραν τα καλντερίμια της ξενιτιάς και έφτασαν μέχρι την Αίγυπτο, την Ρουμανία, την Αυστρία -και που εν τέλει αναγνωρίστηκε ως Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

* Φαίδων Μουδόπουλος-Αθανασίου, μεταδιδακτορικός ερευνητής, Καταλανικό Ινστιτούτο Κλασικής Αρχαιολογίας, Ταραγόνα