Οι πύλες (ανοιχτές και κλειστές) του Κάστρου

Το Κάστρο των Ιωαννίνων πήρε τη συγκεκριμένη μορφή κατά την περίοδο του περίφημου Αλή πασά. Παρά τις εκτεταμένες παρεμβάσεις που έγιναν τότε, το βυζαντινό παρελθόν δεν διαγράφηκε. Προμαχώνες και πύργοι θυμίζουν την περίοδο του Δεσποτάτου της Ηπείρου, ενώ ανασκαφές των τελευταίων ετών έχουν αποκαλύψει και ελληνιστική οχύρωση του Κάστρου.

Οι πύλες των εξωτερικών τειχών του Κάστρου έχουν οθωμανική κυρίως ταυτότητα. Η πιο εντυπωσιακή πύλη είναι αναμφίβολα η κεντρική πύλη, η οποία κατασκευάστηκε στο πλαίσιο του οικοδομικού, οχυρωματικού προγράμματος του Αλή πασά το 1815 (διαβάστε για τις επιγραφές και τα λιθόγλυφα της πύλης εδώ). Λίγα μέτρα πιο πέρα, πιθανολογείται ότι βρισκόταν η κύρια είσοδος της βυζαντινής οχύρωσης.

Φωτογραφία (από την εσωτερική πλευρά της πύλης): Δημήτρης Κατσάνος 

Σύμφωνα με τις αρχαιολογικές υπηρεσίες, η βυζαντινή πύλη πρέπει να αναζητηθεί στο σημείο που βρίσκεται σήμερα ο «πύργος» του Θωμά. Πιο συγκεκριμένα, εκτιμούν ότι ο πύργος αποτελούσε τμήμα της κεντρικής πύλης της βυζαντινής οχύρωσης. «Η κεντρική πύλη θα πρέπει να πλαισιωνόταν από δύο πύργους» αναφέρεται στην έκδοση της πρώην 8^ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων «Το Κάστρο των Ιωαννίνων».

Η είσοδος σε αυτήν μοιάζει ολίγον τι περίεργη, καθώς δημιουργείται ένα ζιγκ ζαγκ. Ωστόσο, η χάραξη αυτή των πυλών ήταν προσφιλής και κοινή σχεδόν σε όλες τις οχυρώσεις του Αλή πασά και στόχευε στην «αύξηση της αμυντικής ικανότητας των πυλών –σε περίπτωση που αυτές παραβιαστούν- με την τοποθέτηση πυκνών τυφεκιοθυρίδων σε κάθε αλλαγή πορείας ιδιαίτερα στον εκάστοτε απέναντι τοίχο» όπως σημειώνει ο αρχιτέκτονας Γιώργος Σμύρης στη μονογραφία του «Το δίκτυο των οχυρώσεων στο πασαλίκι Ιωαννίνων».

Μετά την κεντρική πύλη, προς τη λίμνη, συναντά κανείς άλλη μια πύλη που οδηγεί στον πιο αυθεντικό, παραδοσιακό δρόμο του Κάστρου: στην οδό Φιλανθρωπηνών και στην Εβραϊκή Συναγωγή. Η πύλη αυτή ανοίχτηκε κατά την ύστερη οθωμανική περίοδο, σε σημείο όπου υπήρχε βυζαντινός πύργος. Κατάλοιπα του βυζαντινού πύργου σώζονται και σήμερα.

Η τρίτη κατά σειρά πύλη, μικρή σε μέγεθος, γειτνιάζει με έναν προμαχώνα. Βρίσκεται στο γωνιακό παρκάκι, στη συμβολή των οδών Καραμανλή και Διον. Φιλοσόφου. Είναι από τις πιο διακοσμημένες πύλες του Κάστρου -λίθινοι ρόδακες την κοσμούν. Η πύλη αυτή, η οποία οδηγεί σε καραμοσκέπαστα δωμάτια, σήμερα είναι κλειστή.

Κλειστές είναι και οι δύο τοξωτές πυλίδες (η μία μικρότερη από την άλλη) στην περιοχή του Μώλου, οι οποίες οδηγούν σε ιδιωτική έκταση, στο εσωτερικό του περιβάλλοντος χώρου της πάλαι ποτέ οικίας του Καλού Πασά, ενός καστρόσπιτου το οποίο κατέρρευσε την τελευταία δεκαετία. Ένα απομεινάρι της οικίας αυτής, ένα παράθυρο επί των τειχών, υπενθυμίζει το παρελθόν.

Αμέσως μετά, είναι η «πύλη»-είσοδος και για αυτοκίνητα στο εσωτερικό του Κάστρου (δίπλα ακριβώς και μια δεύτερη είσοδος, η οποία εκτιμάται ότι κι  αυτή έγινε σε μεταγενέστερη εποχή και που οδηγεί στο Σουφαρί Σεράι και στο 9^ο Δημοτικό Σχολείο Ιωαννίνων). Αν και η «πύλη» αυτή αποτελεί μία από τις βασικές εισόδους του Κάστρου, δεν είναι πύλη αλλά απλώς ένα άνοιγμα στα τείχη, το οποίο εκτιμάται ότι έγινε στις αρχές του 20ου αιώνα -μάλλον την περίοδο της απελευθέρωσης- για να περάσουν στρατιωτικά οχήματα στο εσωτερικό του Κάστρου. Υπενθυμίζεται ότι μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’70, ο χώρος του Κάστρου, και δη του Ιτς Καλέ, βρισκόταν στη δικαιοδοσία του Στρατού.

Η επόμενη τοξωτή πύλη είναι στο παραλίμνιο, στην περιοχή του «Δώδεκα». Κατά την ύστερη οθωμανική περίοδο αυτή η πύλη κατέληγε απευθείας στη λίμνη –όταν δεν υπήρχε ο παραλίμνιος δρόμος. Σήμερα υπάρχει λιθόκτιστη σκάλα.

Λίγο πριν, εκεί που βρίσκεται η σπηλιά του Διονυσίου Φιλοσόφου, υπάρχει μια λίθινη σκάλα που οδηγεί στην ακρόπολη του Ασλάν πασά (διαβάστε περισσότερα εδώ). Η σκάλα αυτή φέρεται ότι έγινε μετά τη δεκαετία του ’50, με την κατασκευή του παραλίμνιου δρόμου. Η πρόσβαση στην ακρόπολη μέσω της σκάλας αυτής παραμένει κλειστή.

Επόμενη στάση, η νότια πύλη, η οποία οδηγεί στην εσωτερική ακρόπολη του Ιτς Καλέ (για τις υπόλοιπες πύλες του Ιτς Καλέ εδώ). Πρόκειται για μια μεγάλη τοξωτή πύλη, στην οποία βρισκόταν εντοιχισμένη λίθινη επιγραφή με τη χρονολογία 1815. Η είσοδος στην ακρόπολη γίνεται μέσα από έναν λιθόστρωτο διάδρομο.

Δίπλα ακριβώς, βρίσκεται άλλη μια τοξωτή πύλη που σήμερα αποτελεί μια από τις βασικές εισόδους του Κάστρου (και για τα αυτοκίνητα). Η πύλη αυτή δεν αποτελούσε μέρος κάποιου ολοκληρωμένου σχεδιασμού. Απλώς… προέκυψε και μάλιστα σχετικά πρόσφατα, πριν από έναν αιώνα. Οι αρχαιολογικές υπηρεσίες εκτιμούν ότι η τοξωτή αυτή είσοδος κατασκευάστηκε αφού είχε προηγηθεί καταστροφή μέρους του τείχους, στις αρχές του 20ου αιώνα πιθανότατα. Η διαμόρφωση δε της… πύλης φέρεται να έγινε στα μέσα του 20ου αιώνα. Αποτελεί επί της ουσίας τη νεότερη τοξωτή πύλη του Κάστρου.

Με την καταστροφή του τείχους, αποκόπηκε και ο περίδρομος πάνω στα τείχη που ξεκινάει από την ακρόπολη του Ιτς Καλέ. Στο «κομμένο» τμήμα του περιδρόμου, τοποθετήθηκε πριν μερικά χρόνια μια μεταλλική γέφυρα.

Και λίγα μέτρα πιο πέρα, «κρυμμένη» πίσω από δύο καμαροσκεπείς κατασκευές, άλλη μια πύλη. Η πύλη της «Σκάλας», όπως αποκαλείται, προστατευόταν από τον μεγάλο γωνιακό προμαχώνα.

Και τέλος, η δυτική πύλη της οδού Εθνικής Αντιστάσεως, μια πύλη που κάποτε θεωρούνταν πολύ σημαντική και η οποία στα νεότερα, μεταπολεμικά χρόνια, χρησιμοποιούνταν για την πρόσβαση των κατοίκων του Κάστρου στις υπαίθριες αγορές που υπήρχαν επί της οδού. Αν και μικρότερου μεγέθους, μοιάζει στην εσωτερική της διάσταση πολύ με την κεντρική πύλη. Σήμερα, η πύλη της οδού Εθνικής Αντιστάσεως, που οδηγεί σε πλατεία, εσωτερικά του Κάστρου (εκεί που είναι ο πύργος του Θωμά), είναι κλειστή, παρότι θα μπορούσε να αποτελέσει μέρος μιας εναλλακτικής διαδρομής προς την καστροπολιτεία και τη λίμνη.

Πηγές:

-«Το Κάστρο των Ιωαννίνων», 2009, 8η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

-Σμύρης Γ., «Το δίκτυο των οχυρώσεων στο πασαλίκι Ιωαννίνων», 2004, εκδόσεις ΙΜΙΑΧ-ΕΗΜ,