Oikonomou pisoi
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Τα «μυστικά» της Χάρτας του Ρήγα

Εικόνα του άρθρου Τα «μυστικά» της Χάρτας του Ρήγα
ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ: Βαρβάρα Αγγέλη
ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: 12/03/2018, 00:57
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Το 1796, ο Ρήγας Βελεστινλής, οραματιστής μιας δημοκρατικής πολιτείας στον βαλκανικό χώρο και εθνεγέρτης, είχε στα χέρια του τυπωμένο το πρώτο φύλλο της Χάρτας του (το φύλλο της Κωνσταντινούπολης). Μέσα σε 14 μήνες, θα τύπωνε και τα υπόλοιπα 11 φύλλα. Η δωδεκάφυλλη Χάρτα θα ξεκινούσε το ταξίδι της στην ιστορία.

Σε ένα από τα μεγάλα τυπογραφεία της Βιέννης τυπώθηκαν 1.220 αντίτυπα, συνολικά δηλαδή 16.640 φύλλα. Η τιμή πώλησης των 12 φύλλων της Χάρτας, με διαστάσεις (στο σύνολό της) 2x2 μ., καθόλου ευκαταφρόνητη: 36 αυστριακά γρόσια. Εν έτει 1797, λοιπόν, τα μισά αντίτυπα έφτασαν στην Τεργέστη κι από κει στη Σμύρνη, ενώ τα υπόλοιπα πήγαν στο Βουκουρέστι. Μέσα σε δύο αιώνες (και παραπάνω), εκατοντάδες αντίτυπα χάθηκαν.  Σήμερα, υπάρχουν μόνο λίγες δεκάδες σε Ελλάδα και εξωτερικό. Ένα από τα αντίτυπα φυλάσσεται στην Πασχάλειο Σχολή του Καπεσόβου, το οποίο ήταν ένα από τα αντίτυπα της Χάρτας που παρουσιάστηκαν πρόσφατα σε έκθεση στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Και είναι ένα πολύ ιδιαίτερο αντίτυπο…

Το αντίτυπο, πριν επιστρέψει στον χώρο του, στην Πασχάλειο Σχολή, θα φιλοξενείται μέχρι τις 9 Μαΐου στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων. Η περιοδική έκθεση «Η Xάρτα του Ρήγα στο Καπέσοβο. 220 χρόνια από την έκδοσή της (Βιέννη 1797)», πλαισιωμένη από παλαίτυπα εποχής και νομίσματα, άνοιξε σήμερα με τον πιο επίσημο τρόπο. Στην τελετή των εγκαινίων παραβρέθηκαν η υφυπουργός Παιδείας και βουλευτής Ιωαννίνων του ΣΥΡΙΖΑ Μερόπη Τζούφη (με καταγωγή από το Ζαγόρι), ο δήμαρχος Ζαγορίου Βασίλης Σπύρου, ο πρύτανης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Γιώργος Καψάλης κ.ά. Το κεντρικό πρόσωπο της εκδήλωσης ήταν όμως ο ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ και πρόεδρος της Επιτροπής για τη Χαρτογραφική Κληρονομιά στην Ψηφιακότητα της Διεθνούς Χαρτογραφικής Ένωσης (ICA) Ευάγγελος Λιβιεράτος, ο οποίος έχει μελετήσει πολύ το χαρτογραφικό αυτό προϊόν σε «κατασκευαστικό» επίπεδο. Ο κ. Λιβιεράτος ανέλαβε να παρουσιάσει κάποια από τα μυστικά της Χάρτας. Όσα τουλάχιστον έχουν αποκαλυφθεί την τελευταία δεκαετία, οπότε και γίνεται μια πιο συστηματική δουλειά πάνω στη Χάρτα, με τη βοήθεια της ψηφιακής τεχνολογίας.


Ένα από τα πιο βασικά «μυστικά» του Ρήγα, που ήρθε στο φως πριν από μια δεκαετία μόλις, είναι ότι η Χάρτα του Ρήγα δεν ήταν μία αλλά τρεις… «Όταν τυπώνεις κάτι 14 μήνες, συμβαίνουν πολλά κατά τη διάρκεια της εκτύπωσης που ενδεχομένως να δικαιολογούν ότι η Χάρτα έχει τρεις τυπολογίες» ανέφερε ο κ. Λιβιεράτος. Η Χάρτα κυκλοφορεί καταρχάς σε δύο κύριες εκδόσεις τύπου Α και τύπου Β. Στα αντίτυπα του τύπου Α λείπουν τοπωνύμια ή υπάρχουν άλλες διαφορές, όπως λεκτικές. Η μεγάλη πλειοψηφία των σωζόμενων αντιτύπων είναι τύπου Β. Υπάρχει όμως και μια τρίτη Χάρτα, που αποτελεί παραλλαγή του τύπου Α [Α(π)]–μια τέτοια είναι η Χάρτα του Καπεσόβου. Τα πώς και τα γιατί αυτών των διαφοροποιήσεων δεν έχουν απαντηθεί ακόμη.

Σύμφωνα με τον κ. Λιβιεράτο, ο Ρήγας Βελεστινλής δεν ακολουθεί στους χάρτες του τα πρότυπα της χαρτογραφίας της εποχής του. Κι αυτό επειδή οι τότε χάρτες ήταν στρατιωτικοί και απόρρητοι. Η Χάρτα του δεν ήταν πρωτότυπη. Βασίστηκε εκ των πραγμάτων σε προγενέστερους χάρτες (του μεγάλου χαρτογράφου Γκυγιόμ Ντελίλ), τους οποίους εμπλούτισε με θεματική πληροφορία. Από τα βασικά χαρακτηριστικά της Χάρτας είναι η απεικόνιση νομισμάτων –πάνω από 160. «Δεν είναι σύνηθες φαινόμενο η απεικόνιση νομισμάτων σε χάρτες. Ο Βελεστινλής δεν ήταν φτωχός όπως ούτε και οι φίλοι του. Το δικό μας σενάριο είναι ότι τα γρόσια ήταν ένα μήνυμα για μια χώρα όχι μόνο ελεύθερη αλλά και ευημερούσα» τόνισε ο ομότιμος καθηγητής.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχε η αναφορά του στον τόπο δημιουργίας της Χάρτας. «Για να δουλέψεις έναν χάρτη 2x2 μ., χρειάζεσαι μια μεγάλη επιφάνεια. Δεν μπορείς να δουλέψεις το κάθε κομμάτι ξεχωριστά, γιατί αλλιώς δεν θα ενώνονται» τόνισε. Η επικρατούσα άποψη είναι ότι η Χάρτα φτιάχτηκε στο Βουκουρέστι, σε μια κατοικία με τραπέζι μεγάλων διαστάσεων (η χρήση του δαπέδου αποκλείεται από τους ειδικούς). Ο κ. Λιβιεράτος έκανε σε αυτό το σημείο αναφορά στο σπίτι ενός πλούσιου γιατρού από τη Ζίτσα.  

Όσο για τη Χάρτα του Καπεσόβου, δεν υπάρχουν μαρτυρίες για το πότε και το πώς έφτασε στο Καπέσοβο. Κάθε άλλο παρά αποκλείεται, το αντίτυπο αυτό να αποκτήθηκε όχι την περίοδο της εκτύπωσης αλλά αργότερα. Ένας από τους πολλούς γρίφους που δεν έχει λυθεί…

Τα δώδεκα φύλλα, διαστάσεων 85 επί 58,5 εκ., της Χάρτας του Καπεσόβου φέρουν ασπρόμαυρη εκτύπωση και είναι δεμένα με δερμάτινη στάχωση. Ακριβώς αυτό το «δέσιμο» οδήγησε τον κ. Λιβιεράτο στην υπόθεση ότι το αντίτυπο αυτό ήρθε από το Βουκουρέστι και όχι από τη Σμύρνη -ένα δεμένο αντίτυπο των χαρτών υπάρχει στη Ρουμανική Ακαδημία. Το αντίτυπο της Ρουμανικής Ακαδημίας κατατάσσεται στην ίδια παραλλαγή της Χάρτας με αυτό του Καπεσόβου.

Σημειωτέον ότι το έργο του Καπεσόβου αποτελεί κηρυγμένο ιστορικό διατηρητέο μνημείο με απόφαση του υπουργείου Πολιτισμού από το 1998.

Τη περιοδική έκθεση στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων, η οποία γίνεται με αφορμή τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου και στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για τη συμπλήρωση 10 ετών από την επανέκθεση, διοργανώνει η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων σε συνεργασία με την Πασχάλειο Σχολή Καπεσόβου, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και τη Ζωσιμαία Δημόσια Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη Ιωαννίνων. Κατά την εκδήλωση, τοποθετήσεις έγιναν από τον προϊστάμενο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κώστα Σουέρεφ, τον δήμαρχο Ζαγορίου κ. Σπύρου, την προϊσταμένη της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης Βάγια Οικονομίδου, την πρόεδρο της Εταιρείας Φίλων Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων Κατερίνη Λιάμπη, τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (και Καπεσοβίτη) Γιώργο Παπαγεωργίου και τον Απόστολο Ντιναλέξη, εκπρόσωπο της εκκλησιαστικής επιτροπής του Αγίου Νικολάου Καπεσόβου (ένας από τους «φύλακες της Χάρτας», όπως τον αποκάλεσε ο κ. Σουέρεφ).

ΣΧΟΛΙΑ
ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ
Ντοτη3