Υπάρχει και αυτό το Ζαγόρι

Ο Φαίδων Μουδόπουλος-Αθανασίου, υποψήφιος διδάκτωρ αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σέφιλντ, γράφει για τις αντιδράσεις στο Ζαγόρι που αφορούν τη δημιουργία δομής φιλοξενίας ασυνόδευτων ανηλίκων στους Ασπραγγέλους. 

Tου Φαίδωνα Μουδόπουλου-Αθανασίου

Είναι πραγματικά δύσκολοι καιροί. Εδώ και τρεις εβδομάδες έχω απενεργοποιήσει το Facebook μη δυνάμενος να αντιληφθώ το επίπεδο εκφασισμού στο οποίο έφεραν την κοινή λογική δύο διαδοχικά και σοβαρά ζητήματα: το προσφυγικό και ο κοροναϊός.

Δεν είναι η πρώτη φορά που το Ζαγόρι στέκεται απέναντι στην προοπτική εγκατάστασης προσφύγων στην επικράτειά του. Με ψήφισμά του, στις 31 Μαρτίου 2017, το Δημοτικό Συμβούλιο εξέφρασε τις αντιθέσεις του σε μια πιθανή μετεγκατάσταση. Μεταξύ των σοβαρών επιφυλάξεων, όπως η έλλειψη διαβούλευσης, επισημάνθηκε «(…) ο κίνδυνος να αλλοιωθεί ο (εναλλακτικός και θεματικός τουριστικός) χαρακτήρας, αφού οι πρόσφυγες δεν είναι τουρίστες, αλλά άνθρωποι ταλαιπωρημένοι (…)».

Κατά φοβερή σύμπτωση, τρία ακριβώς χρόνια μετά, [1] η Ένωση Τουριστικών Επιχειρήσεων προέβη σε μια ανακοίνωση αντίστοιχη με αυτήν του Δημοτικού Συμβουλίου. Μεταξύ άλλων, μαθαίνουμε πως η φιλοξενία ανήλικων και ενήλικων προσφύγων προωθείται ανήθικα και χωρίς ενημέρωση εν μέσω της πανδημίας του κοροναϊού. Ο τρόπος με τον οποίο αρθρώνεται ο λόγος γύρω από το σημαντικό θέμα της έλλειψης διαβούλευσης, θυμίζει άλλες εποχές και αντιστρέφει το μεμπτό της υπόθεσης. Επιλήψιμη δεν είναι η έλλειψη διαβούλευσης, αλλά ο ανήθικος τρόπος με τον οποίο προωθούν τους πρόσφυγες στο Ζαγόρι.

Το παραπάνω αποδεικνύεται από το ότι οι δύο επόμενες παράγραφοι δεν απαιτούν διαβούλευση θέτοντας άξονες προς συζήτηση. Αντιθέτως επισημαίνουν τους λόγους για τους οποίους η τοποθέτηση προσφύγων σε δομές φιλοξενίας στο Ζαγόρι θα υποβαθμίσει το τουριστικό προϊόν (παράγραφος 2). Η τρίτη παράγραφος υπονοεί εμμέσως πως η τοποθέτηση προσφύγων στο Ζαγόρι υποσκάπτει την πιθανότητα ένταξης της περιοχής στα Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ. Στο υστερόγραφο, δε, αναφέρεται πως η ΕΤΕΖ θα αντισταθεί υπερασπιζόμενη πρώτα τον τόπο, την ιστορία του και τον πολιτισμό του και ύστερα τις επιχειρήσεις. Ένας αναγνώστης στο Facebook σχολίασε πως από την ανακοίνωση λείπει η ανθρωπιά απέναντι σε παιδιά (ανήλικους πρόσφυγες). Έλαβε απάντηση από το προφίλ της ΕΤΕΖ πως το Ζαγόρι προάγει πολιτισμό από την εποχή του Βυζαντίου και τουρισμό από το 1965-1970. Άρα, κύριοι της ΕΤΕΖ, να υποθέσουμε πως λόγω της μακραίωνης πορείας, επιτρέπεται η ανακοίνωσή σας να κάνει και μια εξαίρεση το 2020;

Μέχρι να διαβάσω την παραπάνω απάντηση, είχα αποφασίσει πως δεν θα τοποθετηθώ και θα συνεχίσω να γράφω για το Ζαγόρι του 16ου αιώνα, συγγράφοντας το ανάλογο κεφάλαιο της διατριβής μου. Όμως δυστυχώς και στα δυο επιχειρήματά της, η ΕΤΕΖ είναι αδιάβαστη. Το εάν το Ζαγόρι προάγει πολιτισμό από την εποχή του Βυζαντίου δεν το γνωρίζουμε διότι οι πρώτες πηγές που αναφέρουν την περιοχή ανάγονται στον 14ο αιώνα, όταν η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης έχει χάσει σε τεράστιο βαθμό τον έλεγχο της περιοχής των Ιωαννίνων ανεπιστρεπτί. Επίσης, το Ζαγόρι προάγει τουρισμό τουλάχιστον από το 1957, όταν ο Αριστινός Γιάννης Σαραλής εκδίδει το πρώτο τουριστικό οδοιπορικό για την περιοχή. Καθώς το Ζαγόρι παράγει τον πολιτισμό που γνωρίζουμε σήμερα περίπου από το β’ μισό του 17ου αιώνα, στην πρώτη περίπτωση η ΕΤΕΖ έπεσε έξω περίπου 350 χρόνια, στην δεύτερη μόνο 7. Προτείνω να ακούσει τις διαβεβαιώσεις του Υπουργού Τουρισμού κ. Χάρη Θεοχάρη πως «το προσφυγικό δεν επηρεάζει τον τουρισμό» και να συγκεντρωθεί στο καίριο ζήτημα της απουσίας διαβούλευσης σχετικά με την μεταφορά προσφύγων σε περιοχή κοντά στους Ασπραγγέλους.

Σε ένα πρώτο επίπεδο η αντίδρασή μου είναι προσωπική. Με ενοχλεί που, ειδικά στις μέρες μας, άνθρωποι που αγνοούν τα βασικά συστατικά του Ζαγορίσιου πολιτισμού τον επικαλούνται για να σώσουν τον τόπο από την επάρατη νόσο της προσφυγιάς. Με εξοργίζει δε, όταν εμμέσως πλην σαφώς επικαλούνται την ξενιτειά (μέσω της υποκατηγορίας της προσφυγιάς) ως ανασταλτικό παράγοντα για την ένταξη του Ζαγορίου στην ΟΥΝΕΣΚΟ. Όταν η μισή τουλάχιστον ιστορική τεκμηρίωση για την ένταξη του Ζαγορίου πρέπει να βασιστεί στον ξενιτεμό και το κουρμπέτι των ιδίων. Τουλάχιστον από τα μισά του 17ου αιώνα και ύστερα. Ή μήπως όταν είναι «θκοι μας» οι ξενιτεμένοι δεν είναι το ίδιο; [2] Ξέχασε ο σύγχρονος Ζαγορίσιος, μεθυσμένος στην προοπτική των τουριστικών ΕΣΠΑ και των ΚΠΑΣ, τα κλαψοχώραφα και τα κλαψόδεντρα, τα οριακά σημεία των χωριών στα οποία μαζεύονταν τα γυναικόπαιδα και κλαίγανε στον αποχωρισμό. Αναδασώθηκαν τα κλαψοχώραφα και σήμερα πλασάρονται ως «παρθένο, φυσικό τοπίο».

Ε, λοιπόν, υπάρχει και ένα άλλο Ζαγόρι. Ένα Ζαγόρι που αναγνωρίζει στη μαντίλα μιας μουσουλμάνας, κατατρεγμένης μάνας, το μαύρο μαντήλι της προγιαγιάς του. Εκείνο το σφιχτοδεμένο μαντήλι που επέτρεπε να φανεί μόνο το κομμάτι από το μέτωπο μέχρι το πηγούνι. Συνδεόταν με το κατάμαυρο ντύσιμο και έκρυβε τους ρόζους των χεριών και τα αυλακώματα των ζυγωματικών από μια ολόκληρη ζωή ξοδεμένη στις χωραφιές. Μια ζωή απουσίας, με άντρα ξενιτεμένο. Η Ζαγορίσια προγιαγιά με τη μαύρη μαντήλα και το μαύρο το ριχτάρι, που καθότανε με τη γειτόνισσα στην αυλόπορτα κάθε καλοκαιρινό απομεσήμερο, άραγε θα αλλοίωνε κι αυτή το τουριστικό προϊόν του Ζαγορίου; Αν γνωρίζετε καμία τελευταία περίπτωση, αναγνώστες, κρύψτε την καλού κακού και μετά το πέρας της πανδημίας, μην πάθουμε κανένα κακό.

Η πρώτη απογραφή που αναφέρει το σύνολο σχεδόν των χωριών του Ζαγορίου είναι του 1530, 100 χρόνια ακριβώς μετά την παράδοση των Ιωαννίνων στους Οθωμανούς το 1430 και την απόσπαση προνομίων για όλη την περιοχή. Στην τρίτη κατά σειρά απογραφή, του έτους 1583, το χωριό Ασπράγγελοι (Dovra - Ντοβρά στο οθωμανικό κατάστιχο) αποτελείται από 60 οικογένειες και 23 άγαμους νέους. Έχει επίσης 32 βοϊνούκους, δηλαδή προνομιούχους Χριστιανούς υπηκόους που υπηρετούσαν σε βοηθητικές θέσεις του Οθωμανικού στρατού έναντι μικρότερης φορολόγησης. Η έκταση των Ασπραγγέλων το 1583 ήταν μικρότερη από την σημερινή καθώς κατοικούνταν και τα γειτονικά χωριά Μικρή Ντοβρά (Κουτσόντομπρο), Ραντοβάνι και Μαυράγγελος. Με έναν μετριοπαθή υπολογισμό, η Ντοβρά είχε περίπου 400 κατοίκους.

Στην απογραφή, υπάρχει και μια υποσημείωση. Στις περιορισμένες, σχετικά με τις μέρες μας, εκτάσεις του χωριού, υπήρχαν τρία καλλιεργήσιμα χωράφια που καταγράφηκαν ξεχωριστά. Λόγω του μεγάλου αντιτίμου που καταβάλλουν ως φόρο, πιθανώς οι γαίες να βρίσκονταν κοντά στο μέρος που σκέφτονται να στεγάσουν σήμερα τους ασυνόδευτους πρόσφυγες, δηλαδή στις πιο πεδινές εκτάσεις. Ανήκαν σε Μουσουλμάνους, τους μόνους Μουσουλμάνους που η ιστορία έχει καταγράψει να κατοικούν και να καλλιεργούν στο Ζαγόρι.

Έγγραφο ΤΤ 586, Οθωμανικό Αρχείο Başbakanlık, Κωνσταντινούπολη, Ανάγνωση Ηλίας Κολοβός, αναπληρωτής καθηγητής οθωμανικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης

Το πρώτο ανήκε στους Μεχμέτ και Σινάν, το δεύτερο στον Αλή τον Γενίτσαρο και το τρίτο στον Μουράτ.

Κύριοι, τόσο τα βιώματα και οι αναμνήσεις μας, όσο και η ιστορία του Ζαγορίου, είναι πολύ πολύπλοκα και όμορφα υλικά για να τα χρησιμοποιείτε για να σπείρετε την μισαλλοδοξία.

[1] 31 Μαρτίου 2020 και όχι 2019, όπως λανθασμένα αναγράφει η πρωτότυπη και υπογεγραμμένη από τον πρόεδρο ανακοίνωση.

[2] «Ο ξενιτεμός των Ζαγορισίων δεν είναι ίδιος με την σημερινή προσφυγική κρίση». Υπάρχουν δύο τρόποι να απαντήσει κανείς σε αυτό το ιστορικό σόφισμα. Πρώτον, ποιος βάζει στη ζυγαριά τα ξεχωρίσματα; Ποιος μπορεί να δικάσει εάν το δάκρυ μιας Ζαγορίσιας μάνας που αποχαιρετάει το παιδί της στη Βλαχία πιθανώς για πάντα είναι πιο βαρύ από το δάκρυ ανθρώπων που άφησαν τους δικούς τους σε ρημαγμένες πόλεις; Ο δεύτερος τρόπος είναι να τονίσεις πως δεν ήταν όλοι οι ξενιτεμένοι Ζαγορίσιοι επιτυχημένοι επιχειρηματίες με success story στη Βλαχία. Όσοι αποβιβάζονταν για παράδειγμα στο Ellis Island της Νέας Υόρκης θεωρούνταν υπάνθρωποι, όπως όλοι οι ανατολικοευρωπαίοι της περιόδου. Ή μήπως δεν πέρασαν Ζαγορίσιοι από τα σκοτεινά δίκτυα διακίνησης προς την Αμερική; Και πόσοι γύρισαν πίσω ως «σκάρτοι»; Μην πιστεύετε εμένα, δείτε τον Robert De Niro.