![[300,399] Ψιχάλες](https://openweathermap.org/img/wn/01n@2x.png)
Ιούνιος 2022: «Το μεγαλύτερο έργο αποκατάστασης αρχαίου θεάτρου στην Ελλάδα» είναι οι (πανομοιότυποι, ελέω copy paste από κείμενο του ΑΠΕ-ΜΠΕ) τίτλοι των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης τις τελευταίες μέρες για το αρχαίο θέατρο της Δωδώνης. Πανομοιότυπα δημοσιεύματα συνοδευτικά της εκδήλωσης για την ολοκλήρωση της αποκατάστασης της κατώτερης ζώνης του κοίλου του αρχαίου θεάτρου και την απόδοσή της στο κοινό, η οποία θα γίνει από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων την Τρίτη 21 Ιουνίου, παρουσία της υπουργού Πολιτισμού Λίνας Μενδώνη.
Ιούνιος 2000: Είκοσι δύο χρόνια πριν, τον Τύπο, στη συντριπτική του πλειοψηφία, και την τοπική κοινωνία δεν τους απασχολούσαν ούτε η εξαιρετικά φθαρμένη και «κουρασμένη» πέτρα του θεάτρου ούτε η αρχαιολογική αξία του μνημείου ούτε το μέλλον του. Το μείζον θέμα ήταν ότι το αρχαίο θέατρο «έκλεισε», το θέατρο αυτό που «άνοιξε» ο Κώστας Φρόντζος με τα «Δωδωναία» το 1960, το θέατρο αυτό όπου χιλιάδες Γιαννιώτες είχαν δει παραστάσεις αρχαίου δράματος και το οποίο είχε μια ξεχωριστή θέση στα βιώματα πολλών γενεών.
Από το 1999, όταν και αποφασίστηκε να σταματήσει η χρήση του θεάτρου για παραστάσεις επί κυβέρνησης ΠΑΣΟΚ με τη σημερινή υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη να διατελεί γενική γραμματέας Πολιτισμού, και για μια δεκαετία τουλάχιστον, οι αρχαιολογικές υπηρεσίες βρέθηκαν αντιμέτωπες με πολλά δυσάρεστα περιστατικά. Ήταν η περίοδος που οι ήχοι της πέτρας, των δέντρων και του πολιτισμού στην αρχαία Δωδώνη δεν ακούγονταν ιδιαίτερα και που το αρχαίο δράμα είχε πάρει τη θέση μιας νεοελληνικής φαρσοκωμωδίας.
Η ιστορία της αναστήλωσης του αρχαίου θεάτρου δεν είναι σίγουρα μια απλή αρχαιολογική ιστορία. Και το νήμα της ιστορίας αυτής ξεκινάει αρκετά πιο πριν από το 1999, στα τέλη της δεκαετίας του 1980, όταν η τότε ΙΒ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων, με προϊσταμένη την Αγγελική Ντούζουγλη, προχώρησε στην εκπόνηση μιας προμελέτης αποκατάστασης και συντήρησης του αρχαίου θέατρου. Η προμελέτη αυτή αποτέλεσε το πρώτο εγχείρημα αποτύπωσης της κατάστασης του μνημείου.
Ενός μνημείου ήδη «τραυματισμένου». Η κακή διατήρηση του δομικού υλικού (ασβεστόλιθος) και ο τρόπος «αποκατάστασης» της μορφής του θεάτρου λίγες δεκαετίες πριν, με παρατοποθετήσεις αρχιτεκτονικών μελών, είχαν αφήσει πολλές πληγές.
Η αποκάλυψη του θεάτρου της Δωδώνης έγινε τον Σεπτέμβριο του 1959 από τον Δ. Ευαγγελίδη και τον Σωτήρη Δάκαρη. Υπό την «πίεση» του Κώστα Φρόντζου, ως προέδρου της Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών, που επιθυμούσε να γίνουν παραστάσεις αρχαίου δράματος το καλοκαίρι του 1960, ο Δάκαρης προχώρησε μεταξύ άλλων στην προσωρινή τοποθέτηση των εδωλίων στο κάτω και στο μεσαίο κοίλο. Και το θέατρο, μέσα σε πολύ λίγους μήνες, ήταν έτοιμο. Από τότε ακόμη, ο πολιτισμός και η πολιτική με τη στενή έννοια του όρου απέκτησαν μια πολύ στενή σχέση στη διαχείριση του μνημείου του αρχαίου θεάτρου.
Η εικόνα του θεάτρου τον Μάρτιο του 2022
Η προμελέτη του 1989 ήρθε επί της ουσίας να ανοίξει τη συζήτηση για την αποκατάσταση του θεάτρου. Το 1992 έγινε η θεσμοθέτηση της αδόμητη ζώνης Α’ απόλυτης προστασίας του αρχαιολογικού χώρου της Δωδώνης, καθώς και οι χρήσεις γης εντός αυτής (ακολούθησαν τροποποιήσεις του ΦΕΚ το 1995 και το 2006). Το ζήτημα της ζώνης προστασίας πέριξ του αρχαιολογικού χώρου αποτέλεσε το υπόβαθρο μιας μεγάλης έριδας της τοπικής κοινωνίας με τις αρχαιολογικές υπηρεσίες, και επηρέασε και τον βαθμό των εντάσεων τα επόμενα χρόνια.
Στα τέλη του προηγούμενου αιώνα, έγινε πια σαφές στην επιστημονική κοινότητα ότι δεν υπήρχαν άλλα περιθώρια χρήσης του θεάτρου (οι πτώσεις λίθων από τα ψηλά αναλήμματα κάθε άλλο παρά σπάνιο φαινόμενο ήταν), με το υπουργείο να βάζει στην ατζέντα του το έργο της αποκατάστασης του μνημείου. Το 2000 ξεκίνησαν οι διαδικασίες για τη σύνταξη των μελετών υπό τη σκέπη του Ταμείου Διαχείρισης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών Έργων.
«Είχαμε επίγνωση των δυσκολιών που καλούμασταν να αντιμετωπίσουμε, τις οποίες αύξαναν σε μεγάλο βαθμό οι επισπευσμένες εργασίες αναστήλωσης που είχαν πραγματοποιηθεί στη δεκαετία του 1950 και οι οποίες είχαν αναλυτικώς περιγραφεί από τον καθηγητή Χαράλαμπο Μπούρα σε αναφορά του προς τη Διεύθυνση Αναστήλωσης του Υπουργείου, ο οποίος σημείωνε πως 'ήδη η προσπάθεια διευθετήσεως του κάτω διαζώματος διά της χρήσεως του παλαιού υλικού έβλαψε το μνημείον, διότι εχάθησαν τα στοιχεία διά την μελέτη του, και την ακριβή αναπαράστασίν του’» αναφέρει στον «Τύπο Ιωαννίνων» ο Κωνσταντίνος Ζάχος, επίτιμος έφορος αρχαιοτήτων και πρόεδρος της πρώτης επιστημονικής επιτροπής για το έργο της αποκατάστασης της Δωδώνης.
Για το έργο της αναστήλωσης, συστάθηκε από το 2000 επιστημονική επιτροπή. Πρώτος πρόεδρος ήταν ο Κωνσταντίνος Ζάχος, προϊστάμενος τότε της ΙΒ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Ακολούθησαν ο Α. Νακάσης, προϊστάμενος της Διεύθυνσης Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων του υπουργείου Πολιτισμού, ο Γιώργος Βελένης, καθηγητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και τέλος ο αρχιτέκτονας Γιώργος Σμύρης μέχρι το 2015.
Ο κ. Ζάχος ήταν το πρόσωπο το οποίο είχε δεχτεί τα περισσότερα βέλη ενώ είχαν γραφεί «απαράδεκτα λιβελλογραφήματα» εναντίον του όπως υπενθυμίζει. Εν έτει 2022 νιώθει ότι υπάρχει μια δικαίωση των κόπων του. «Χάρη στη σύσταση της επιστημονικής επιτροπής και στην αφιέρωση ατέλειωτων ωρών στην αναζήτηση δεδομένων στα αρχεία του υπουργείου και την ενδελεχή επιστημονική έρευνα και των προβληματισμών με τους άξιους συνεργάτες μου, τέθηκαν τότε οι βάσεις ενός έργου που σήμερα χαρακτηρίζεται ως ‘χαρακτηριστικό παράδειγμα ανάδειξης του πολιτιστικού αποθέματος της χώρας και προστασίας ιστορικών μνημείων’» αναφέρει.
Η αναστολή των παραστάσεων στην αρχαία Δωδώνη είχε πυροδοτήσει μια σειρά από αντιδράσεις. Οι «μάχες» που έχουν καταγραφεί μεταξύ αρχαιολογικών υπηρεσιών και τοπικής κοινωνίας ήταν μεγάλες, σε επίσημο και ανεπίσημο επίπεδο. Οι αρχαιολογικές υπηρεσίες, οι οποίες δεν ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς έτσι κι αλλιώς, έγιναν ο μεγάλος «εχθρός». Το κακό κλίμα επιδεινωνόταν και από δημοσιεύματα του Τύπου. Την ίδια ώρα, οι αρχαιολογικές υπηρεσίες έμοιαζαν να περιχαρακώνονται ακόμα περισσότερο στον εαυτό τους.
ΤΟ ΛΥΟΜΕΝΟ ΘΕΑΤΡΟ
Την περίοδο 2004-2005, κατέφτασε στον αρχαιολογικό χώρο ένα λυόμενο θέατρο, το οποίο τοποθετήθηκε στην πίσω δεξιά πλευρά της εισόδου. Είχε κατασκευαστεί από το Ελληνικό Δημόσιο για τη μεγάλη συναυλία «Μυθωδία» του Βαγγέλη Παπαθανασίου το καλοκαίρι του 2001 στους Στύλους Ολυμπίου Διός στην Αθήνα. Το υπουργείο Πολιτισμού είχε δεχτεί τότε έντονη κριτική από τον αθηναϊκό Τύπο για το υψηλό κόστος της κατασκευής. Η άφιξη του λυόμενου θεάτρου στην αρχαία Δωδώνη απαντούσε σε δύο ζητήματα: στην αξιοποίηση της ακριβής κατασκευής και στο να δοθεί η δυνατότητα φιλοξενίας παραστάσεων στον αρχαιολογικό χώρο σε μια προσπάθεια να ηρεμήσουν τα πνεύματα.
Ωστόσο, το λυόμενο αυτό θέατρο δεν έγινε ιδιαίτερα αποδεκτό. Κάποιες παραστάσεις φιλοξενήθηκαν όντως εκεί, αλλά οι αντιδράσεις δεν έλειπαν. Το αποκορύφωμα των αντιδράσεων ήρθε το καλοκαίρι του 2008, όταν και λόγω κινητοποιήσεων ακυρώθηκε η παράσταση «Μήδεια» με τη Λυδία Κονιόρδου σε σκηνοθεσία του Ρώσου Ανατόλι Βασίλιεφ.
(Παρένθεση: Το λυόμενο θέατρο ανέλαβε πρόσφατα να το απομακρύνει από τον αρχαιολογικό χώρο η Περιφέρεια Ηπείρου. Νέος προορισμός πιθανότατα… το αγρόκτημα Κατσικά, όπου η Περιφέρεια κάνει συγκέντρωση μεταλλικών κατασκευών. Δεν φαίνεται να έγινε καμία προσπάθεια για την ενδεχόμενη χρήση του σε άλλη τοποθεσία π.χ. από τον Δήμο Δωδώνης, ο οποίος διοργανώνει εδώ και έξι χρόνια Φεστιβάλ Δωδώνης).
Τρία χρόνια πριν, το 2005, είχε ολοκληρωθεί η μεγάλη μελέτη αποκατάστασης του θεάτρου. Η μελέτη αυτή οδήγησε σε νέες φωνές διαμαρτυρίας που έκαναν λόγο για «τσιμεντοποίηση», λόγω της μεθόδου συμπλήρωσης του αρχαίου, φθαρμένου υλικού, και για «ξήλωμα του θεάτρου» (μετακίνηση των εδωλίων και επανατοποθέτησή τους στη σωστή θέση).
Με οδηγό τη μελέτη αυτή, που πήρε την έγκριση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, ξεκίνησαν το 2010 οι εργασίες στην πρώτη ανατολική κερκίδα και στον αντίστοιχο αναλημματικό τοίχο. Τα προηγούμενα χρόνια, γίνονταν εργασίες συντήρησης αρχιτεκτονικών μελών, στην προσπάθεια των αρχαιολογικών υπηρεσιών να σταματήσουν τη θρυμματοποίηση.
Η ΠΡΩΤΗ ΚΕΡΚΙΔΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ… ΚΑΦΕΣ
Τον Απρίλιο του 2010, καταγράφηκε άλλο ένα περιστατικό στην ιστορία του αναστηλωτικού έργου στην αρχαία Δωδώνη. Κατά την επίσκεψη της γενικής γραμματέα του υπουργείου Πολιτισμού Λίνας Μενδώνη (διαχρονική η παρουσία της στο υπουργείο) στην αρχαία Δωδώνη για αυτοψία, κάτοικος της περιοχής πέταξε έναν καφέ πάνω σε αρχαιολόγο ως… αντίδραση στη ζώνη απόλυτης προστασίας του αρχαιολογικού χώρου.
Σε επιστημονικό επίπεδο, την αρχαιολογική κοινότητα απασχολούσαν διάφοροι προβληματισμοί γύρω από τον τρόπο διάσωσης του θεάτρου. Και κυρίως η επιλογή του υλικού συμπλήρωσης που έδωσε τροφή για την κριτική περί «τσιμεντοποίησης».
«Η τελική πρόταση της επιστημονικής επιτροπής που έτυχε και της αποδοχής, ήρθε να συνδυάσει διάφορες μεθόδους. Μεγάλης κλίμακας συμπληρώσεις των εδωλίων, κυρίως πλευρικές, αποφασίστηκε να γίνουν με φυσικό λίθο, λόγω της μικρότερης φθοράς του αυθεντικού λίθου στα σημεία αυτά. Προς άρση του φαινομένου φθοράς, o φυσικός λίθος, αρχαίος και καινούργιος, ενσωματώθηκε στον τεχνητό, ο οποίος με τη σειρά του λαξεύτηκε κατάλληλα ώστε να εναρμονίζεται με τα τμήματα των σειρών που δεν έχουν μετακινηθεί, εφόσον τεκμηριώθηκε αρχαιολογικά ότι βρίσκονται στην αρχική τους θέση. Με αυτό τον τρόπο θέλαμε να περιορίσουμε αισθητά το φαινόμενο της ανερχόμενης υγρασίας και τη δράση του παγετού, όπως και τη δυναμική καταπόνηση των αρχαίων μελών» αναφέρει στον «Τύπο Ιωαννίνων» ο αναπληρωτής καθηγητής της Αρχιτεκτονικής Σχολής Ιωαννίνων Γιώργος Σμύρης, ο οποίος από το 2010 έως το 2015 ήταν πρόεδρος της επιστημονικής επιτροπής για το έργο αποκατάστασης στην αρχαία Δωδώνη.
Αν και το αισθητικό αποτέλεσμα ξένισε αρκετούς στην αρχή, ο χρόνος, όπως αναμενόταν εξάλλου, έφερε την αναγκαία ισορροπία. Τον Μάρτιο του 2022, η κα Μενδώνη, κατά την επίσκεψή της στην αρχαία Δωδώνη, στήριξε απόλυτα τη μεθοδολογία που έχει αναπτυχθεί όλα αυτά τα χρόνια: «Η αποκατάσταση γίνεται με πολύ σωστό τρόπο. Το νέο υλικό είτε φυσικός είτε τεχνητός λίθος αφομοιώνεται πλήρως από το περιβάλλον. Δεν υπάρχει ουσιαστική διαφορά του νέου από το παλιό σε επίπεδο αισθητικής. Επιστημονικά δε, τεκμηριώνεται απολύτως το νέο με το παλιό».
Όσο προχωρούσαν λοιπόν οι εργασίες, τόσο το δύσκολο και γεμάτο εντάσεις παρελθόν παραμεριζόταν.
ΟΛΙΣΤΙΚΑ…
Το 2012, ενόψει του ΕΣΠΑ «2014-2020», το αρχαίο θέατρο της Δωδώνης, με το αναστηλωτικό έργο να προχωρά, άρχισε να προσελκύει το ενδιαφέρον πολλών, όπως του σωματείου «Διάζωμα» με πρόεδρο τον Σταύρο Μπένο και του περιφερειάρχη Ηπείρου Αλέκου Καχριμάνη. Με τα μνημονιακά χρόνια να βρίσκονται σε εξέλιξη, τα αρχαία θέατρα άρχισαν να αποκτούν μια πιο… ολιστική προσέγγιση (πολιτισμός, τουρισμός, επιχειρηματικότητα). H oλιστική αυτή προσέγγιση οδήγησε στην «πολιτιστική διαδρομή στα αρχαία θέατρα της Ηπείρου», μια πρόταση του σωματείου «Διάζωμα» με την περιφερειακή αρχή να την αποδέχεται πλήρως. Με «όχημα» την πολιτιστική διαδρομή, έγινε εφικτή, μεταξύ άλλων, η συνέχιση της χρηματοδότησης του αναστηλωτικού έργου του θεάτρου με 5 εκατ. ευρώ μέσω του επιχειρησιακού προγράμματος «Ήπειρος 2014-2020», καθώς το υπουργείο Πολιτισμού δεν είχε πια δικό του τομεακό πρόγραμμα.
Στα της αποκατάστασης, μέχρι το 2015, οπότε και καταργήθηκαν οι επιστημονικές επιτροπές με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων (προϊστάμενος τότε ο Κων. Σουέρεφ) να αναλαμβάνει το έργο, ήταν έτοιμες οι πέντε από τις εννιά κερκίδες της κατώτερης ζώνης του κοίλου. Πριν από λίγους μήνες, ολοκληρώθηκαν και οι υπόλοιπες τέσσερις κερκίδες. Παράλληλα, το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ) του υπουργείου Πολιτισμού έχει δώσει το πράσινο φως επί της προμελέτης για το μεσαίο κοίλο.
Η αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων Χαρά Καππά, σε δήλωσή της στο Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων (ΑΠΕ-ΜΠΕ), ανέφερε ότι στα τέλη Ιουνίου ο μηχανισμός της γερανογέφυρας (σ.σ. η οποία κατασκευάστηκε πριν από χρόνια για τη διευκόλυνση του έργου αλλά και της φιλοξενίας παραστάσεων) πρόκειται να μετακινηθεί στο μεσαίο διάζωμα. Ήδη, όπως αναφέρθηκε, ξεκίνησε η μετακίνηση εδωλίων από τις μεσαίες κερκίδες.
Το υπό εξελίξει αναστηλωτικό έργο πρέπει να τελειώσει μέχρι το τέλος του 2023. Και μετά; Μέχρι στιγμής δεν έχουν ξεκαθαριστεί οι προθέσεις του υπουργείου Πολιτισμού και τι μέλλει γενέσθαι για την ολοκλήρωση των αναστηλωτικών εργασιών τουλάχιστον σε όλο το μεσαίο κοίλο…
Παράσταση στο αρχαίο θέατρο, με τις πέντε κερκίδες να έχουν αποδοθεί σε χρήση, εν έτει 2018
Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ
Μετά από 16 χρόνια, το αρχαίο θέατρο φιλοξένησε παράσταση αρχαίου δράματος το καλοκαίρι του 2015, με τον τότε υπουργό Πολιτισμού Νίκο Ξυδάκη να δίνει το πράσινο φως, σε συμβολικό επίπεδο, όπως είχε ειπωθεί, για δύο παραστάσεις του έργου του Αισχύλου «Προμηθέας Δεσμώτης».
Οι συμβολισμοί… υποχώρησαν σύντομα. Από την επόμενη χρονιά, οι παραστάσεις άρχισαν να επιστρέφουν. Η πιο δυναμική επιστροφή έγινε το 2017, με τη διοργάνωση δύο φεστιβάλ – του Φεστιβάλ Δωδώνης από τον οικείο Δήμο και του Φεστιβάλ Αρχαίου Δράματος από το ΔΗΠΕΘΕ Ιωαννίνων. Ξαφνικά, το αρχαίο θέατρο άρχισε να κοινωνικοποιείται έντονα, με τις αντιστάσεις της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων να μειώνονται υπό την πίεση διαφόρων που ήθελαν και θέλουν να πάρουν ένα κομμάτι της αίγλης και του γοήτρου από το μνημείο.
Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι το 2019 το λίθινο αρχαίο θέατρο, το οποίο βρίσκεται υπό αναστήλωση, φιλοξένησε 11 παραστάσεις διαφόρων ειδών (όχι μόνο αρχαίου δράματος). Καθόλου λίγες, όταν το μαρμάρινο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου φιλοξενεί 12 διπλές παραστάσεις, με τον προβληματισμό για χρήση υπέρ το δέον να υφίσταται.
Φέτος, θα είναι η πρώτη χρονιά, που το κάτω κοίλο θα αποδοθεί ολόκληρο για χρήση. Περίπου 2000 θέσεις για θεατές, κατ’ εκτίμηση. Μέχρι στιγμής, έχουν ανακοινωθεί έξι παραστάσεις στο αρχαίο θέατρο.
Και τα ερωτήματα που προκύπτουν, είναι τα εξής: Πόσες παραστάσεις αντέχει το αρχαίο θέατρο Δωδώνης; Και τι είδους εκδηλώσεις (και στον αρχαιολογικό χώρο γενικότερα); Ποια είναι τα όρια ανάμεσα στη χρήση και στην κατάχρηση; Το θέατρο της Δωδώνης παραμένει ένα αρχαίο θέατρο. Η αναστήλωσή του δεν σημαίνει ότι πρόκειται για ένα νέο, σε κατασκευαστικό επίπεδο, θέατρο. Το αρχαίο δομικό υλικό παραμένει «κουρασμένο».
Τέτοια συζήτηση δεν έχει γίνει ποτέ. Τα αιτήματα για παραστάσεις συσσωρεύονται, και οι αρχαιολογικές υπηρεσίες φαίνεται να τα αποδέχονται όλα.
Θα έπρεπε να είναι αυτονόητη η ύπαρξη κανόνων για τη χρήση του αρχαίου θεάτρου Δωδώνης. Και όχι μόνο όσον αφορά τον αριθμό των παραστάσεων που «αντέχει» ο χώρος, αλλά και τη συνολικότερη διαχείριση της χρήσης του θεάτρου, π.χ. ο τρόπος εισόδου και κίνησης των θεατών.
Η μη ύπαρξη κανόνων οδηγεί σε μια παρεξήγηση για το τι εστί ένα αρχαίο θέατρο. Και συν τοις άλλοις κάθε άλλο παρά συμβάλλει στην ανάδειξη της ιστορικής και πολιτιστικής αξίας του μνημείου και στην «αποκαθήλωση» αντιλήψεων που θέλουν δυστυχώς τα αρχαία θέατρα να ζωντανεύουν μόνο όταν φιλοξενούν παραστάσεις. Και εδώ ακριβώς είναι η μεγάλη πρόκληση της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, όπου σήμερα υπηρετεί ως αναπληρώτρια προϊσταμένη η Βαρβάρα Παπαδοπούλου… Είναι εξάλλου ο μοναδικός φορέας που έχει την αποκλειστική ευθύνη για τα μνημεία.
