Το 1821 στον μεταπολεμικό λαϊκό κινηματογράφο

Του Χρήστου Δερμεντζόπουλου*

Η ελληνική επανάσταση του 1821 υπήρξε η καταστατική συνθήκη γέννησης του νεοελληνικού κράτους. Η Ελλάδα είναι από τις λίγες χώρες στον ευρωπαϊκό χώρο που ιδρύθηκαν μέσα από την οδύνη μιας επανάστασης. Το ελληνικό έθνος ως υποκείμενο, μέσα από παλινωδίες, εμφύλιες συγκρούσεις και κοινωνικές ανακατατάξεις, διεκδίκησε την πολιτική του συγκρότηση και κατάφερε να επιβάλλει την εδαφική και πολιτειακή του οντότητα.

Ο κινηματογράφος ως υποκείμενο της ιστορίας συχνά αναζητά να μιλήσει στο κοινό μέσα από σχήματα που αφορούν το παρελθόν. Τα σχήματα αυτά άλλοτε ταυτίζονται με την κυρίαρχη εθνική ιδεολογία ενώ άλλοτε αποκλίνουν από αυτήν. Ενίοτε, μέσω υβριδισμών, συνομιλούν ταυτόχρονα με τις διαφορετικές εκδοχές του εθνικού φαντασιακού και της εθνικής ταυτότητας.

Θα περίμενε κανείς ότι μία επανάσταση όπως η ελληνική, που οδηγεί στη συγκρότηση του ελληνικού έθνους κράτους, θα έβρισκε συχνά τον δρόμο της στις εξεικονίσεις των κινηματογραφικών ταινιών. Ιδιαίτερα το είδος των ιστορικών ταινιών είναι, συχνά, ένα προνομιακό πεδίο πολυποίκιλων εθνικών αναπαραστάσεων.

Ο ελληνικός μεταπολεμικός κινηματογράφος, λαϊκός και δημοφιλής (popular), δεν ασχολήθηκε συχνά με την γενέθλια πράξη του ελληνικού κράτους αυτή καθαυτή. Περισσότερες ταινίες εξεικόνισαν τους λήσταρχους, κλέφτες και λησταντάρτες της ελληνικής ιστορίας και μυθιστορίας παρά την ίδια την επανάσταση. Φυσικά το ίδιο συνέβη και με πολλά άλλα σημαντικά ιστορικά γεγονότα, κάποια από αυτά τραυματικά (μικρασιατική καταστροφή, εμφύλιος). Δεν είναι μόνο η έλλειψη μέσων υλοποίησης, εξαιτίας των αυξημένων οικονομικών μέσων που απαιτεί μία ιστορική παραγωγή, αλλά και η δυνατότητα να μιλήσει ελεύθερα ένας δημιουργός για την πλέον εθνικώς μυθοποιημένη εποποιία της επανάστασης του 21. Λίγες ταινίες αναφέρονται, λοιπόν, στην ίδια την επανάσταση ενώ υπάρχουν αρκετές ταινίες που αφορούν το οθωμανικό παρελθόν ή το «μετά» της επανάστασης. [1] 

Αφίσα της ταινίας του 1971 «Μαντώ Μαυρογένους»

Εάν εξαιρέσουμε κάποιες προσπάθειες ταινιών για το 21 στην προϊστορία του ελληνικού κινηματογράφου, [2] οι ταινίες μεταξύ 1958 έως 1974 που θίγουν έμμεσα ή άμεσα το θέμα αυτό είναι περίπου 15. Και από αυτές, ωστόσο, όσες καταπιάνονται ευθέως με την επανάσταση είναι πολύ λίγες. Αντίθετα, υπάρχουν αρκετές που παρουσιάζουν εμμέσως την προετοιμασία και τελειώνουν με την έναρξη του αγώνα, αρκετές αναφέρονται στον Αλή Πασά και κάποιες αφορούν σκόρπια ιστορικά ζητήματα, λογοτεχνικές διασκευές και αισθηματικά ειδύλλια. [3]

Έτσι, αν και η επανάσταση, ως μυθοποιητικό γεγονός, είναι κυρίαρχο θέμα στην σχολική ιστορία, στον κινηματογράφο εμφανίζεται σποραδικά και επανέρχεται σε αυτόν με ένταση κατά τις διάφορες επετείους των 100, 150 και 200 χρόνων. [4] Τα 150 χρόνια συμπίπτουν με την ελληνική χούντα στο πολιτικό πεδίο και η επανάσταση εικονοποιείται από την πιο χαρακτηριστική ταινία της εποχής εκείνης, την Μεγάλη στιγμή του 21: Παπαφλέσσας (Ανδρέου, 1971). [5] Επίσης, έχουμε την Μαντώ Μαυρογένους (Καραγιάννης 1971) και τους Σουλιώτες (Παπακωνσταντής, 1972). Κατά τη διετία 1970-72, άλλωστε, γυρίστηκαν περίπου 32 ταινίες με ιστορικό – πολεμικό θέμα! Ο Παπαφλέσσας ήρθε δέκατος την κινηματογραφική χρονιά 1971-72 κόβοντας επισήμως τριακόσιες χιλιάδες εισιτήρια στην πρώτη προβολή.

Ωστόσο, η επιτυχής πορεία της ταινίας αυτής συνεχίζει ακάθεκτη εδώ και πενήντα χρόνια και έχει την τιμητική της σε κάθε επέτειο στην ελληνική τηλεόραση. Πρόκειται, λοιπόν, στην πραγματικότητα για εκατομμύρια πολλαπλές θεάσεις! 

Aν και η ταινία του Ανδρέου αναφέρεται στην προσωπική ιστορία του Παπαφλέσσα, ωστόσο, σε αντίθεση για παράδειγμα με τη Mαντώ Mαυρογένους ή, παλιότερα, την Mπουμπουλίνα, όπως και πολλές άλλες ιστορικές ταινίες οι οποίες αναφέρονται σε συγκεκριμένα πρόσωπα (biopics), εδώ η προσωπική ιστορία είναι το όχημα για τη γενικότερη περιγραφή των επαναστατικών και πολεμικών γεγονότων.

H επανάσταση του 1821 παρουσιάζεται ως εθνική παλιγγενεσία, συναντώντας τις παλιές αντιλήψεις του ιστορικού Kωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου και παραπέμποντας, ταυτόχρονα, στο ιδεολόγημα της συνέχειας του ελληνικού έθνους από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Oι λέξεις και οι φράσεις που χρησιμοποιούνται στον λόγο των πρωταγωνιστών είναι χαρακτηριστικές: Γένος, Eλληνισμός, Pωμιοσύνη, λύτρωση, «το γένος ξαναγεννιέται από τις ίδιες του τις ρίζες», «το γένος ετοιμάζεται από καιρό», «απόγονοι του Περικλέους», κ.τ.τ. H συνέχεια του Eλληνισμού, η οποία καταλύθηκε με τα 400 χρόνια σκλαβιάς, αποκαθίσταται τώρα με την επανάσταση.

Αφίσα της ταινίας του 1959 «Ζάλογγο το κάστρο της λευτεριάς»

Είναι σαφές, πλέον, ότι η ταυτότητα του ελληνικού κινηματογράφου δεν συμπίπτει, όπως λανθασμένα υποστηρίχτηκε παλιότερα, με την ταυτότητα του κυρίαρχου πολιτισμού, αλλά αποκλίνει από αυτήν, υιοθετώντας, πολλές φορές, αντιθετική κατεύθυνση. Όπως και νάναι, η ταυτότητα του ελληνικού λαϊκού κινηματογράφου αφενός αναδεικνύει την ετερογένεια της ελληνικής κουλτούρας αφετέρου σχοινοβατεί μεταξύ της αποδοχής και της συναίνεσης, από τη μια πλευρά, και της αμφισβήτησης, της ρήξης και της άρνησης, από την άλλη, μέσω ιδιαίτερων υβριδισμών.

Ωστόσο, τα αντικείμενα της λαϊκότροπης κουλτούρας, όταν πραγματεύονται ηρωικά, πατριωτικά ή εθνικά θέματα (στην ίδια περίπτωση ανήκουν και τα ηρωικά έργα του θεάτρου σκιών[6]), τα οποία δεν προέρχονται μέσα από μια μακραίωνη λαϊκή παράδοση αλλά εισάγονται στο σώμα των έργων μέσα από την καθημερινή και, πολλές φορές, βιωμένη εμπειρία των υποκειμένων στο πλαίσιο του νεοελληνικού κράτους και των εκπαιδευτικών μηχανισμών του, είναι πολύ δύσκολο να αποστασιοποιηθούν από την κυρίαρχη ιδεολογία. [7] «Tο εθνικό πρόταγμα οδήγησε στην άρθρωση ενός ιδεολογικού λόγου, ο οποίος, δίχως να προσβάλλει τις θεμελιώδεις παραστάσεις της παραδοσιακής κοινωνίας, υπέβαλε καινούργιες προτεραιότητες στις αρχές που διέθετε ο λαϊκός πολιτισμός για την κατανόηση και την αξιοδότηση του κόσμου». [8]

Αφίσα της ταινίας του 1972 «Σουλιώτες»

Στις λίγες ταινίες με θέμα την επανάσταση του 1821, η οπτική παρουσιάζεται απόλυτα συναινετική προς τα μοντέλα της κυρίαρχης εθνικής ιδεολογίας και, κατά συνέπεια, τα έργα αυτά συνιστούν, σε μεγάλο βαθμό, ομόλογες ιδεολογικές δομές με αυτές της ιδεολογίας του ελληνικού έθνους-κράτους. O κυρίαρχος πολιτισμός και ο εθνικισμός συσχετίζονται, ως στοιχεία εκσυγχρονισμού, με παραδοσιακές νοοτροπίες και αντιλήψεις και, έτσι, στις ταινίες αυτές ξαναβρίσκουμε τις ίδιες εικόνες για το παρελθόν τις οποίες αποδίδει ο γραπτός ιστορικός λόγος της επίσημης ιστορίας καθώς και αυτός της δημόσιας ιστορίας. [9]  
  

Σημειώσεις

[1] Για μια αναλυτική παρουσίαση βλ. Χ. Δερμεντζόπουλος, «Κινηματογράφος και επανάσταση. Αναπαραστάσεις της επανάστασης του 1821 στον ελληνικό κινηματογράφο των ειδών (1950-1975)» στο, Διαπραγματεύσεις για τον πόλεμο: Αναπαραστάσεις του πολέμου στον ελληνικό κινηματογράφο, Κινηματογραφικό Αρχείο, Υπουργείο Εξωτερικών, Υπηρεσία Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου, Παπαζήσης, Αθήνα 2006, σσ. 239-253.

[2] Πρόκειται για τις ταινίες: Αι τελευταίαι ημέραι του Οδυσσέως Ανδρούτσου (Το χάνι της Γραβιάς) του Καμινάκη (1928), Το λάβαρο του ’21 (25^η Μαρτίου 1821) του Λελούδα (1929) και Μαρία Πενταγιώτισσα του Μαδρά, (1929). Πιθανά γυρίστηκαν στο πλαίσιο της πρώτης εκατονταετηρίδας η οποία απλώθηκε ως το 1930 (εξαιτίας του μικρασιατικού πολέμου).

[3] Πρόκειται για τις ταινίες. Ζάλογγο, το Κάστρο της Λευτεριάς, (Τατασόπουλος, 1958), Ο Αλή πασάς και η κυρά Φροσύνη, (Στρατηγός 1959), Μπουμπουλίνα, (Ανδρίτσος, 1959), Η λίμνη των στεναγμών (Γρηγορίου, 1960), Τα Σαράντα Παλικάρια, (Πετρίδης 1961), Σταυραετοί, (Κωνσταντίνου 1963), Η έξοδος του Μεσολογγίου, (Δούκας 1965), Καλάβρυτα 1821 (Ζιάγκος 1970) (βασίζεται στο λαϊκό μυθιστόρημα Εσμέ η Τουρκοπούλα), Βαβυλωνία (Διζικιρίκης 1970), Παπαφλέσσας (Ανδρέου, 1971), Μαντώ Μαυρογένους (Καραγιάννης, 1971), Σουλιώτες (Παπακωνσταντής 1972), Ελευθερία ή Θάνατος (Λαμπέτης, ο γιός του Αστραπόγιαννου), (Χατζηκυριάκος, 1972) είναι ελεύθερη διασκευή του ποιήματος του Α. Βαλαωρίτη, Εσμέ, η Τουρκοπούλα, (Κοντούλης 1974), Η Δίκη των Δικαστών, (Γλυκοφρύδης 1974).

[4] Για την πρώτη εκατονταετηρίδα δες παραπάνω σημ. 2. Για τα 150 χρόνια δες παρακάτω στο κείμενο. Για τα φετινά 200 χρόνια μπορούμε να αναφέρουμε την τριλογία από το πουθενά του Β. Τσικάρα: Έξοδος (2017), Πολιορκία (2019) και η τρίτη ταινία που αναμένεται φέτος (για το ολοκαύτωμα της Σαμοθράκης). Και οι τρεις ταινίες έχουν φόντο τα χρόνια εκείνα. Είχε προηγηθεί το 1992 η ταινία του Ν. Κούνδουρου, Μπάιρον: η μπαλάντα για έναν δαίμονα. Πρόκειται για μια ιδιαίτερη λόγια/λοξή ματιά στο τέλος του Μπάιρον στο Μεσολόγγι. Τέλος, αναφορές στο 1821 και στον Γέρο του Μωριά, με γκροτέσκο, μάλλον, αποτέλεσμα, υπάρχουν και στην ταινία του Γ. Σμαραγδή, Ο Θεός αγαπάει το χαβιάρι (2012). Υπάρχει και η αμερικανική ταινία Οι βράχοι της ελευθερίας / Cliffs of Freedom (Van Ling, 2019) που έχει ως φόντο, επίσης, την ελληνική επανάσταση και περιγράφει τον φλογερό αλλά άτυχο έρωτα μίας Ελληνίδας χωριατοπούλας και ενός Οθωμανού αξιωματούχου.

[5] Όπως έγραψε ειρωνικά ο Bασίλης Pαφαηλίδης στον Σύγχρονο Kινηματογράφο, θεωρητικό και πολεμικό όργανο του Nέου Eλληνικού Kινηματογράφου της εποχής: «H ταινία πέτυχε απόλυτα την αρχική της πρόθεση, δηλαδή τη συμβολή του ελληνικού κινηματογράφου στον σχολικό εορτασμό της 150ης επετείου της ελληνικής επαναστάσεως». Παρατίθεται από τον Γ. Σολδάτο, Ιστορία του Ελληνικού κινηματογράφου, 4ος τόμος, Αιγόκερως, 1991, σ. 129.

[6] O Γιάννης Kιουρτσάκης εύστοχα θα παρατηρήσει πως «το ηρωικό ρεπερτόριο του μπερντέ, το οποίο ακολουθεί, σχεδόν πάντα, λόγια πρότυπα, καθρεφτίζει ως ένα βαθμό την άλωση της λαϊκής παράδοσης από το λογιοτατισμό», Kαρναβάλι και Kαραγκιόζης. Oι ρίζες και οι μεταμορφώσεις του λαϊκού γέλιου, Aθήνα, Kέδρος, 1985, σ. 229.

[7] Χ. Δερμεντζόπουλος, ό.π., σ. 251.

[8] Nίκος Θεοτοκάς, «Παράδοση και νεοτερικότητα: Σχόλια για το “Eικοσιένα”», Tα Iστορικά, τ. 17, 1992, σ. 349.

[9] Βλ. Χ. Δερμεντζόπουλος, ό.π., σ. 251-252.

* Ο Χρήστος Δερμεντζόπουλος είναι Καθηγητής της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

** Στην κεντρική φωτογραφία, η αφίσα της ταινίας του 1971 «Παπαφλέσσας»