Το χωριό που λεγόταν Γκριζμπάνι

Το Ελεύθερο Κόνιτσας βρίσκεται στους πρόποδες του Σμόλικα, και συγκεκριμένα στις πλαγιές του Κλέφτη, εντός του εθνικού δρυμού Βίκου Αώου. Από την Κόνιτσα, απέχει περίπου 20 χλμ.

Η παλιά ονομασία του χωριού ήταν Γκριζμπάνι (συναντάται και ο τύπος Γκρίσπιανη). Μια ονομασία που αλλάχτηκε το 1927, όταν και υπήρξε σε όλη τη χώρα μια εκστρατεία μετονομασίας των ξενικών ή κακόηχων τοπωνυμίων.

Τι σημαίνει Γκριζμπάνι; Υπάρχουν διάφορες ερμηνείες. Όπως αυτές που αποδίδουν στο τοπωνύμιο σλάβικη προέλευση και τη σημασία της «ταβέρνας» ή τουρκοελληνική προέλευση και τη σημασία «όμορφη κοπέλα».

Ο καθηγητής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Κώστας Ευ. Οικονόμου στη μελέτη του «Τα οικωνύμια του νομού Ιωαννίνων-Γλωσσολογική εξέταση», εκτιμά ότι το τοπωνύμιο προέρχεται μάλλον από τη σύνθεση αλβανικών λέξεων οι οποίες σημαίνουν «το σούρουπο, ο χρόνος μετά τη δύση του ήλιου» και «ο τόπος διαμονής, η κατοικία».

Όπως αναφέρεται στη μελέτη, η ονομασία του χωριού δόθηκε για να δηλώσει έναν τόπο διαμονής που δεν το «βλέπει» ο ήλιος, σκιερό και σκοτεινό, «καθώς το χωριό είναι κτισμένο σε λάκκο που δημιουργείται από το Ρέμα της Κερασιάς και το Κρυονέρι και έχει στο βορειοανατολικό ορίζοντά του τον όγκο του Σμόλικα, ιδιαίτερα τα υψώματα Αλώνια (υψόμετρο 1333 μ.) προς ανατολικά και Τσίγκου προς βόρεια (υψόμετρο 1378 μ.) με αποτέλεσμα ο ήλιος να εμφανίζεται στο χωριό πολύ αργά».

Το 1927, όταν και έγινε η μετονομασία του χωριού, το αγρόκτημα Γκριζμπανίου που κατείχε ένας μπέης, με τον νόμο περί απαλλοτριώσεων, αποδόθηκε στον συνεταιρισμό ακτημόνων καλλιεργητών Γκριζμπανίου.