Ρίγα, μια ταραχώδης σχέση με τη Ρωσία

Ένα ταξίδι δεν είναι απλώς μια μετάβαση. Είναι γνωριμία με τόπους και ανθρώπους, είναι ιδέες, είναι εμπειρίες, είναι εικόνες και εντυπώσεις, είναι έμπνευση. Κάθε ταξίδι συνδέεται με μια πλούσια θεματολογία: από την τουριστική βιομηχανία μέχρι τις συγκοινωνίες, από τη γεωγραφία μέχρι την ιστορία, από τη λογοτεχνία μέχρι την τέχνη και από την οικονομική και κοινωνική οργάνωση μέχρι την οικολογία. 

Στο πλαίσιο συνεργασίας του με τον «Τύπο Ιωαννίνων», ο Γιάννης Παπαδημητρίου, δικηγόρος και ένας άνθρωπος με μεγάλη διαδρομή στην πολιτική ζωή του τόπου και στα κινήματα, γράφει «για τα δικά μας ταξίδια», για περισσότερο ή λιγότερο γνωστούς προορισμούς, για τόπους που έχει επισκεφθεί ή σκοπεύει να επισκεφθεί. Και πάντα με την ιδιαίτερη αυτή ματιά του, που βάζει στο επίκεντρο τον ταξιδιώτη και όχι τον τουρίστα.

Προορισμός αυτής της εβδομάδας, η Ρίγα της Λετονίας.

typos-i.gr

Του Γιάννη Παπαδημητρίου

Μια μεγάλη υποδομή υπό κατασκευή δίνει την αφορμή του σημερινού ταξιδιού. Πρόκειται για τον σιδηροδρομικό άξονα Rail Baltica, που θα συνδέσει τις 3 βαλτικές πρωτεύουσες με τη Βαρσοβία προς νότο και το Ελσίνκι, με υποθαλάσσια σήραγγα, προς βορρά.

Το υφιστάμενο δίκτυο των βαλτικών χωρών λειτουργεί με σοβιετικό πλάτος γραμμής, επομένως η Rail Baltica, που περιλαμβάνεται στα υπό χρηματοδότηση Διευρωπαϊκά Δίκτυα Μεταφορών, θα συνεισφέρει στην ενσωμάτωση των βαλτικών χωρών στον ευρωπαϊκό συγκοινωνιακό χώρο. Έχει ορίζοντα ολοκλήρωσης το 2030, θα είναι ηλεκτροκίνητη και θα αποφεύγει τις περιοχές Natura (βλ. https://www.railbaltica.org/about-rail-baltica/).

Κατευθυνόμαστε στη μεγαλύτερη και πιο κοσμοπολίτικη βαλτική πρωτεύουσα, τη λετονική Ρίγα των 700.000 κατοίκων. Χτίστηκε στην ανατολική αρχικά όχθη του ποταμού Νταουγκάβα, λίγο πριν αυτός εκβάλει στη Βαλτική, γεγονός που ιστορικά διασφάλιζε το λιμάνι της από τους πάγους της θάλασσας. Διότι αυτός ο εμπορικός δρόμος κρατάει από την αρχαιότητα και αποτέλεσε δίοδο των Βαράγγων προς τη ρωσική ενδοχώρα μέχρι τη Μαύρη θάλασσα.

Τρία είναι τα αρχιτεκτονικά σύνολα, που ήταν κρίσιμα για την ένταξη της πόλης στη λίστα της Unesco. Θα συνδυάσω τη σύντομη περιγραφή τους με την ιστορική εξέλιξη.

Αρχίζοντας από το μεσαιωνικό ιστορικό κέντρο, που ιδρύθηκε το 1201 από τον επικεφαλής των Τευτόνων ιπποτών πολεμιστή - επίκοπο Άλμπερτ της Βρέμης, στο πλαίσιο σταυροφορίας του Πάπα για τον εκχριστιανισμό των Λιβονών, όπως λεγόταν τότε οι πληθυσμοί της ενδοχώρας. Αποτέλεσε προπύργιο της γερμανικής εξάπλωσης στη Βαλτική και προσχώρησε στη Χανσεατική Ένωση και τον προτεσταντισμό. Μετά από μια σύντομη περίοδο πολωνικής κυριαρχίας, το 1621 την κατέλαβαν οι Σουηδοί και η Ρίγα έγινε η δεύτερη σε σπουδαιότητα πόλη του ανερχόμενου τον 17^ο αιώνα σουηδικού βασιλείου. Μέχρι τη μάχη της Πολτάβας (1709) και την ανάδυση της ισχύος του ρώσου τσάρου Μεγάλου Πέτρου, ο οποίος παλιότερα είχε επισκεφθεί ιδιωτικά την πόλη για να αποκτήσει άποψη για τη ναυπηγική τέχνη και επέστρεψε ως κατακτητής.

Η άριστα αναστηλωμένη και πεζοδρομημένη Vecriga (παλιά Ρίγα), είναι το πρώτο αρχιτεκτονικό σύνολο. Ξεκινάμε από την πλατεία του Δημαρχείου με τον «Οίκο των Μαυροκέφαλων», που αποτελείται από δύο συνεχόμενα κτίρια του 14^ου αιώνα και θυμίζει Ολλανδία.

Ήταν τόπος συνάντησης εμπόρων, από ένα σημείο και πέρα μόνο ανύπαντρων, που αποκαλούνταν έτσι λόγω του προστάτη του Οίκου, του αφρικανικής καταγωγής Αγίου Μαυρικίου. Λίγο πιο πέρα ο ναός του Αγίου Πέτρου προσφέρει μια εκπληκτική θέα 360 μοιρών από το καμπαναριό του. Βορειότερα δεσπόζει ο τεράστιος καθεδρικός με τον τρούλο του, που άρχισε να χτίζεται το 1211 αλλά χρειάστηκε 500 χρόνια μέχρι να ολοκληρωθεί.

Στο ευρύτερο συγκρότημά του φιλοξενείται το μουσείο της Ιστορίας και Ναυσιπλοΐας, το αρχαιότερο της πόλης. Το ιστορικό κέντρο οριοθετείται από τα υπολείμματα του τείχους, τη Σουηδική πύλη και τον πύργο της πυρίτιδας.

Τους επόμενους αιώνες η Ρίγα, στηριγμένη στη γερμανική εμπορική τάξη, σταδιοδρόμησε ως εξαγωγικό λιμάνι της ρωσικής αυτοκρατορίας. Το κύριο προϊόν ήταν η άφθονη ξυλεία της περιοχής, που χρησιμοποιήθηκε και στην κατασκευή των ξύλινων σπιτιών του 18^ου και 19^ου αιώνα, κυρίως σε διάφορα (πρώην) προάστια, π.χ. στη δυτική όχθη του Νταουγκάβα, και αποτελούν τη δεύτερη προστατευόμενη κληρονομιά.

Η προσθήκη της βιομηχανίας οδήγησε σε μια άνευ προηγουμένου οικονομική και δημογραφική άνθιση. Τα τείχη κατεδαφίστηκαν και αντικαταστάθηκαν από μια ζώνη πρασίνου γύρω από την παλιά τάφρο. Διαπιστευτήριο της ακμής αποτέλεσε η μεγάλη διεθνής έκθεση του 1901, στην επέτειο των 700 χρόνων, στην πλατεία Εσπλανάντ, όπου παρουσιάστηκε και το πρώτο ρωσικό αυτοκίνητο.

Οι πλούσιοι επένδυσαν σε επιβλητικές κατοικίες στην επέκταση βορείως της παλιάς πόλης, που ίσως αποτελούν τον σπουδαιότερο θησαυρό της Ρίγας. Στη μόδα ήταν τότε ο ρυθμός Αρτ Νουβώ και η πόλη, με πάνω από 800 κτίρια του είδους, διαθέτει τη μεγαλύτερη συλλογή στον κόσμο, έργα μεγάλων αρχιτεκτόνων, όπως ο Κόνσταντιν Πεκσένς, ο Μαξ Σερβίνσκι και ο Μίκαελ Αϊζενστάϊν, πατέρας του πασίγνωστου κινηματογραφιστή Σεργκέϊ.

Πιο πλούσια σε κτιριακό απόθεμα είναι η Αλμπέρτα ιέλα (οδός), από όπου η βόλτα συνεχίζεται στην παραποτάμια περιοχή Αντρέϊσαλα με πολλά καφέ και εστιατόρια.

Τον 19ο αιώνα ξεκίνησε η αφύπνιση του λετονικού εθνικού αισθήματος και κινήματος. Στα τέλη του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου οι Λετονοί πολέμησαν εναντίον και Γερμανών και τσαρικών Ρώσων, αλλά και μεταξύ τους, πριν αναγνωριστεί η ανεξαρτησία τους. Κατά τη μεσοπολεμική περίοδο ανεγέρθηκε το πανύψηλο Μνημείο της Ελευθερίας (Brivibas piemineklis), με μία γυναικεία μορφή να κρατάει 3 αστέρια, σύμβολα των ισάριθμων περιοχών της χώρας, και γλυπτές συνθέσεις από την ιστορία της στη βάση του μνημείου.

Η ιστορική ειρωνεία είναι ότι, ενώ οι Λετονοί Τουφεκιοφόροι αποτέλεσαν την πιο αξιόπιστη στρατιωτική δύναμη των Μπολσεβίκων κατά τους κρίσιμους πρώτους μήνες της Οκτωβριανής Επανάστασης, σήμερα η Λετονία έχει τις χειρότερες σχέσεις με τη Ρωσία, από τις γενικά κακές όλων των βαλτικών χωρών. Κληρονομιά της περιπετειώδους δεκαετίας του 1940, όταν τις κατέλαβε ο σοβιετικός στρατός, αρχικά σε εφαρμογή του Συμφώνου Ρίμεντροπ - Μολότωφ και οριστικά μετά από την ήττα της γερμανικής εισβολής το 1944.

Συνοδεύτηκε από τη μετοίκηση μεγάλου αριθμού Ρώσων ή ρωσόφωνων εργαζόμενων στις βιομηχανίες της Ρίγας. Η προβληματική σχέση με τον μεγάλο ανατολικό γείτονα συνεχίστηκε και μετά από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, αφού είχαν προηγηθεί μεγάλες διαδηλώσεις υπέρ της ανεξαρτησίας μπροστά από το Μνημείο της Ελευθερίας.

Η κάθε πλευρά της διαμάχης έχει τα δίκια της: Οι Λετονοί προβάλλουν τη σταλινική καταπίεση, την εξορία δεκάδων χιλιάδων συμπατριωτών τους στα γκουλάγκ και την εξόντωση των πολιτικών και πνευματικών τους ελίτ. Εκτός από το σχετικό Μουσείο Κατοχής, η διοργάνωση της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης του 2014 είχε μετατρέψει το παλιό αρχηγείο της KGB σε εκθεσιακό χώρο αναβίωσης μιας ατμόσφαιρας τρόμου. Κατά τη λετονική οπτική ο ρωσικός πληθυσμός εργαλειοποιείται στην υπηρεσία της νεοτσαρικής πολιτικής του Πούτιν.

Οι Ρώσοι, που πλειοψηφούσαν ελαφρά στη Ρίγα, από την πλευρά τους θυμίζουν τη Λετονική Λεγεώνα, που πολέμησε στο πλευρό των ναζί, και επικαλούνται την περιστολή των δικαιωμάτων τους μετά από την ανεξαρτησία. Υπάρχουν ακόμη 200.000 κάτοικοι της χώρας «χωρίς ιθαγένεια», άρα χωρίς δικαίωμα ψήφου, που είναι υποχρεωμένοι να δώσουν εξετάσεις γλώσσας για να αποκτήσουν τη λετονική.

Αρκετοί πάντως, ανεξαρτήτως γλωσσικής ταυτότητας, έχουν μεταναστεύσει. Εννοείται ότι η κατάσταση επιδεινώθηκε μετά από την εισβολή στην Ουκρανία.

Στο ρωσικό αρχιτεκτονικό αποτύπωμα συμπεριλαμβάνεται ο ορθόδοξος καθεδρικός της Γέννησης, νεοβυζαντινού ρυθμού, και στο σοβιετικό ο ουρανοξύστης της Ακαδημίας Επιστημών στη νότια συνοικία «Μόσχα». Συνεχίζουμε με την αχανή Κεντρική Αγορά, που φιλοξενείται σε 6 τεράστια υπόστεγα, στέγαστρα αεροπλάνων Ζέπελιν παλιότερα, και διαθέτει σχεδόν τα πάντα!

Στην απέναντι όχθη του ποταμού βρίσκεται η επιβλητική νέα Εθνική Βιβλιοθήκη και στο νησί Κίψαλα το μνημείο του Ζάνα Λίπκες, δίπλα στο σπίτι του, όπου, σε αντίθεση με τη συμμετοχή συμπατριωτών του στα ναζιστικά πογκρόμ, αυτός έκρυβε και φυγάδευε Εβραίους. Τέλος, στο βορινό πάρκο Mezaparks διοργανώνεται ανά πενταετία ένα σπουδαίο πολιτιστικό γεγονός, το φεστιβάλ χορωδιακού τραγουδιού και χορού, χρονολογούμενο από το 1873 και συνδεδεμένο με το εθνικό κίνημα, στο οποίο συμμετέχουν δεκάδες χιλιάδες ερασιτέχνες τραγουδιστές.

Από τα λίγα δείγματα λετονικής λογοτεχνίας στα ελληνικά, διαβάστε το μυθιστόρημα «Μητρικό γάλα» της Νόρα Ίκστενα, που εκτυλίσσεται στα μεταπολεμικά σοβιετικά χρόνια και πραγματεύεται μια δύσκολη σχέση μητέρας-κόρης. Θυμίζω και το παλιό αστυνομικό «Τα σκυλιά της Ρίγα» του Σουηδού Χένινγκ Μάνκελ.

Άξια γαστρονομικής προσοχής είναι το εθνικό φαγητό πέλεκε ζίρνι, συνδυασμός αρακά, καπνιστού χοιρινού και τηγανιτών κρεμμυδιών, τα γεμιστά ραβιόλια, ο άγριος σολομός, τα βουτηγμένα σε πικρή σοκολάτα μπισκότα, το μαύρο λικέρ μπαλζάμς και το χαμηλής περιεκτικότητας αλκοόλ ποτό κβας.

Οι συνιστώμενες εκδρομές είναι κοντινές: Μισή ώρα δυτικά απέχει η Γιούρμαλα, δημοφιλές θέρετρο των τελευταίων 150 χρόνων, που αποτελείται από συνεχόμενους οικισμούς σε μια πευκόφυτη λωρίδα γης ανάμεσα στον ποταμό Λιέλουπε και τις αμμώδεις παραλίες της Βαλτικής. Τα έξοχα κτίρια συμπληρώνουν το σκηνικό, αν και οι τιμές έχουν ανέβει αφότου πολλοί πλούσιοι Ρώσοι (από τη Ρωσία, όχι ντόπιοι) αποφάσισαν να συνδυάσουν την εξοχική κατοικία με τη golden visa και το δικαίωμα μετακίνησης στην ΕΕ.

Προς τα ανατολικά, στη δασωμένη όχθη της λίμνης Γιούγκλα, βρίσκεται το ανοιχτό Εθνογραφικό Μουσείο με 100 αγροτικά οικήματα, αντιπροσωπευτικά της «ξύλινης» ιστορίας της χώρας.