Πόσο γαλλική είναι η Μασσαλία;

Ένα ταξίδι δεν είναι απλώς μια μετάβαση. Είναι γνωριμία με τόπους και ανθρώπους, είναι ιδέες, είναι εμπειρίες, είναι εικόνες και εντυπώσεις, είναι έμπνευση. Κάθε ταξίδι συνδέεται με μια πλούσια θεματολογία: από την τουριστική βιομηχανία μέχρι τις συγκοινωνίες, από τη γεωγραφία μέχρι την ιστορία, από τη λογοτεχνία μέχρι την τέχνη και από την οικονομική και κοινωνική οργάνωση μέχρι την οικολογία.

Στο πλαίσιο συνεργασίας του με τον «Τύπο Ιωαννίνων», ο Γιάννης Παπαδημητρίου, δικηγόρος και ένας άνθρωπος με μεγάλη διαδρομή στην πολιτική ζωή του τόπου και στα κινήματα, γράφει «για τα δικά μας ταξίδια», για περισσότερο ή λιγότερο γνωστούς προορισμούς, για τόπους που έχει επισκεφθεί ή σκοπεύει να επισκεφθεί. Και πάντα με την ιδιαίτερη αυτή ματιά του, που βάζει στο επίκεντρο τον ταξιδιώτη και όχι τον τουρίστα.

Προορισμός αυτής της εβδομάδας, η Μασσαλία της Γαλλίας.

Typos-i

Toυ Γιάννη Παπαδημητρίου

Υπάρχουν πάντα αφορμές για να ασχοληθεί κανείς με τη μεσογειακή μητρόπολη του γαλλικού νότου των 820.000 ψυχών. Αρχίζοντας με την ίδρυσή της κατά τον 6^ο π.χ. αιώνα από Έλληνες αποίκους, Φωκαείς της Ιωνίας μετά από την κατάληψη της πόλης τους από τους Πέρσες. Συνεχίζοντας με την ανάδειξή της ως κέντρου του παροικιακού ελληνισμού, που χρονολογείται από τους ναπολεόντειους πολέμους, όταν τα υπό οθωμανική σημαία ελληνικά καράβια είχαν το δικαίωμα να παρακάμπτουν τον αγγλικό ναυτικό αποκλεισμό και να εμπορεύονται με τη Μασσαλία, και συνεχίστηκε με την ανάδειξη πλούσιων οικογενειών εμπόρων και τραπεζιτών ενώ το ελληνικό προξενείο ιδρύθηκε το 1833.

Και μη παραλείποντας τη λογοτεχνική σχέση των Ιωαννίνων μαζί της, μιας και στο πασίγνωστο μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου Δουμά «Κόμης Μοντεχρήστος» ο βασικός του πρωταγωνιστής Εντμόντ Νταντέ στα τελευταία κεφάλαια παντρεύεται την κόρη του Αλή Πασά, Χαϊντέ (Χάϊδω). Αυτός βέβαια δεν απέκτησε ποτέ κόρες αλλά στη μυθοπλασία όλα επιτρέπονται! Είναι αλήθεια ότι η πόλη μας, στα πλαίσια μιας γενικότερης δυσανεξίας προς την οθωμανική ακμή της, δεν έχει αξιοποιήσει αυτή τη λογοτεχνική παρακαταθήκη.

Η αναζωπύρωση όμως της συζήτησης για την ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών ύδρευσης μού θυμίζει τις συνθήκες της δικής μου γνωριμίας μαζί της, όταν το 2012 φιλοξένησε το 6^ο Παγκόσμιο Φόρουμ Νερού. Στην επίσημη διοργάνωση, στην οποία συμμετείχαν κράτη, διεθνείς οργανισμοί και εταιρίες, τα κινήματα αντιπαρέβαλαν το Εναλλακτικό Φόρουμ με άξονες τη δικαιοσύνη και τη δημόσια διαχείριση στο νερό. Σε ένα από τα πάνελ ο σημερινός πρόεδρος του σωματείου των εργαζόμενων της ΕΥΑΘ Γιώργος Αρχοντόπουλος ολοκλήρωσε την εισήγησή του τραγουδώντας «τη Ρωμιοσύνη μη την κλαις» μέσα σε μια θύελλα χειροκροτημάτων.

Το νερό υπήρξε ανέκαθεν σημαντική υπόθεση για τη Μασσαλία, από την κύλικα, που κατά το μύθο προσέφερε η τοπική πριγκίπισσα Γύπτις στον αρχηγό των Φωκαέων Πρωτέα, επιλέγοντάς τον ως σύζυγο, μέχρι την εγκατάσταση του Παγκόσμιου Συμβουλίου Νερού στην εποχή μας.

Το μόνιμο πρόβλημα της λειψυδρίας λύθηκε τον 19^ο αιώνα με την κατασκευή ενός κολοσσιαίου για την εποχή του τεχνικού έργου, του μήκους 84 χιλιομέτρων καναλιού για τη μεταφορά πόσιμου νερού από τον ποταμό Ντυράνς. Αυτό έδωσε ώθηση και στη βιομηχανική ανάπτυξη της πόλης με την ίδρυση αλευροβιομηχανιών, καπνοβιομηχανιών και σαπωνοποιείων, που χάρη στην ανακάλυψη του υδραυλικού πιεστηρίου, του λεγόμενου «Μασσαλίας», ανέδειξαν το πρώτο brand name της πόλης, το σαπούνι πολυτελείας.

Ο «θρίαμβος του νερού» γιορτάστηκε το 1849 στο τέλος της διαδρομής του καναλιού, όπου χτίστηκε το ανάκτορο Λονσάν, αφετηρία του δικτύου διανομής σε δεκάδες δημόσιες κρήνες. Το νεοκλασσικό Λονσάν, που στεγάζει και δύο μουσεία, αποτελεί αλληγορία για τη δύναμη του Ντυράνς. Χωρίς να λείπει η διακόσμηση με δύο χέλια, τα μόνα που ζουν και σε γλυκό και σε αλμυρό νερό, ώστε να μη ξεχνιέται ο ρόλος της θάλασσας.

Που αποδείχτηκε ακόμα πιο σημαντικός! Από το αρχαίο λιμάνι, στον κόλπο του Λακυδόνα, ανοίχτηκε τον 4^ο π.Χ. αιώνα ο Πυθέας στον Ατλαντικό και έφτασε στη Βρετανία και την Ισλανδία ενώ ο Ευθυμένης στη Δυτική Αφρική. Το ίδιο λιμάνι γνώρισε μέρες μεγάλης ακμής όσο η Μεσόγειος βρισκόταν στο επίκεντρο των παγκόσμιων εμπορικών δρόμων, ρόλο που ανέκτησε με το άνοιγμα της διώρυγας του Σουέζ. Στα τέλη του 19^ου αιώνα οι εγκαταστάσεις του μεταφέρθηκαν βορειότερα, όπως και τα μεγάλα ναυπηγεία στις αρχές του 20^ου, όταν η πόλη κατέγραφε φρενήρεις ρυθμούς ανάπτυξης και δημογραφική έκρηξη.

Κατά τον ιστορικό Εμίλ Τεμίμ, «Σταυροδρόμι, σκάλα και καταφύγιο είναι η μοίρα της Μασσαλίας». Αυτή προσδιόρισε και τη σύνθεση του πληθυσμού της : έμποροι, ναυτικοί, μετανάστες και πρόσφυγες. Για να περιοριστούμε στα προσφυγικά ρεύματα μόνο του 20^ου αιώνα, το 1915 κατέφυγαν εδώ Αρμένιοι, το 1919 Ρώσοι «λευκοί», το 1922 Έλληνες και Λεβαντίνοι, στο μεσοπόλεμο Ιταλοί και Ισπανοί αντιφασίστες και μεταπολεμικά, μετά από τη διάλυση της γαλλικής αποικιακής αυτοκρατορίας, μεγάλα κύματα όχι μόνο «μαυροπόδαρων», πρώην Γάλλων αποίκων, αλλά και Μαροκινών, Τυνήσιων, Εβραίων και κυρίως Αλγερινών. Οι Αλγερινοί αποτελούν τη μεγαλύτερη από τις 30 εθνικές κοινότητες της πόλης με δεύτερη την προερχόμενη από τις Κομόρες στον Ινδικό ωκεανό.

Αν και η προσφυγομάνα πόλη έχει επιδείξει ισχυρή αφομοιωτική ικανότητα, που αντανακλάται στη λαϊκή της κουλτούρα, λ.χ. στο μαρσεγιέζικο χιπ-χοπ και ραπ με αλγερίνικα δάνεια, η κατάσταση δεν είναι πάντα ρόδινη. Η περιοχή υπήρξε κοιτίδα του ακροδεξιού Εθνικού Μετώπου και ο ρατσισμός, όπως και η εκμετάλλευση και οι άθλιες συνθήκες στέγασης των μεταναστών, σηματοδότησαν όχι λίγες μελανές στιγμές. Ειδικά τη δεκαετία του ’90 της αποβιομηχάνισης, της ανεργίας και της πληθυσμιακής μείωσης. Πάντως στον 1^ο γύρο των Προεδρικών εκλογών του 2022 προηγήθηκε ο αριστερός Μελανσόν.

Στις μαρσεγιέζικες παραδόσεις ανήκει οπωσδήποτε και το οργανωμένο έγκλημα, που αποτυπώθηκε στο σινεμά και γονιμοποίησε το αστυνομικό μυθιστόρημα. Το επόμενο κείμενο θα αφιερωθεί σ’ αυτές τις λογοτεχνικές περγαμηνές. Είναι αλήθεια ότι η διοργάνωση της πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2013, συνδυασμένη και με το πρόγραμμα αστικής ανάπλασης Γιουρομεντιτερανέ, έδωσε στη Μασσαλία την ευκαιρία να επανεφεύρει τον εαυτό της και όντως το τουριστικό ρεύμα έχει αυξηθεί. Ωστόσο η πόλη, η λιγότερο γαλλική της χώρας παραμένει απείθαρχη και απρόβλεπτη, όσο συναρπαστική και πολύχρωμη.

Ματιά στα αξιοθέατα:

- Την είσοδο του παλιού λιμανιού, που εξακολουθεί να κλέβει την παράσταση, προστατεύουν τα ανακαινισμένα αντικρυστά φρούρια των Αγίων Ιωάννη και Νικολάου. Το πρώτο προεκτείνεται με μια γέφυρα στο Μουσείο Ευρωπαϊκών και Μεσογειακών Πολιτισμών Mucem, που αποτελεί κληρονομιά της «Μασσαλίας - Προβηγκίας 2013» και αφηγείται την ιστορία των λαών της Μεσογείου από την προϊστορία μέχρι τον 20^ο αιώνα.

- Στη βόρεια ακτή του λιμανιού, να δείτε το Δημαρχείο, πριν αρχίσετε να ανηφορίζετε τα στενοσόκακα της συνοικίας Πανιέ μέχρι το παλιό πτωχοκομείο Βιέιγ Σαριτέ. Στο τριήμερο 22-24 Ιανουαρίου 1943 η Γκεστάπο και το συνεργαζόμενο καθεστώς του Βισύ ανατίναξαν 1.500 σπίτια στο Πανιέ για να εξαρθρώσουν τα δίκτυα της αντίστασης και να συλλάβουν 30.000 Εβραίους για τα στρατόπεδα εξόντωσης.

- Κάθετα στο λιμάνι και δίπλα στο Χρηματιστήριο με το άγαλμα του Πυθέα του Μασσαλιώτη ξεκινάει η ιστορική, πεζοδρομημένη πια, αρτηρία Κανεμπιέρ (κάνναβης), που οφείλει το όνομα στην παλιά παραγωγή καραβόσκοινων από κάνναβη. Πιο πάνω διασταυρώνεται με τη λεωφόρο, που οδηγεί στον υπερυψωμένο σιδηροδρομικό σταθμό Σεν Σαρλ και ονομάζεται Αθηνών.

- Ακόμα ένα χαρακτηριστικό τοπόσημο είναι η βασιλική Νοτρ Νταμ ντε λα Γκαρντ (Παναγία φρουρός), η αποκαλούμενη «καλή μητέρα», μια εκκλησία του 19^ου αιώνα με βυζαντινοπρεπή ψηφιδωτά και τάματα ναυτικών. Βρίσκεται πάνω σ’ ένα λόφο και προσφέρει μια εικόνα 360 μοιρών σε όλη την πόλη και τη θάλασσα με τα νησιά Φριούλ.

- Το διασημότερο απ’ αυτά είναι ασφαλώς το Ιφ με το κάστρο του, που χρησίμεψε ως φυλακή, πραγματική αλλά κυρίως λογοτεχνική, μιας και μπορείτε να ξεναγηθείτε και στο «κελλί» του Νταντέ. Προσεγγίζεται με φέρυ από το παλιό λιμάνι.

- Προς το νότο ανοίγεται η παραλιακή λεωφόρος Κορνίς, που οδηγεί στις ασφυκτικά γεμάτες το καλοκαίρι πλαζ της πόλης. Πιο μέσα βρίσκεται η πολυκατοικία Ραντιέζ του Λε Κορμπυζιέ, που εγκαινιάστηκε το 1952 και είναι ορόσημο στην αρχιτεκτονική ιστορία ως καθετοποιημένο συγκρότημα.

Η μεσογειακή της κουζίνα έχει ως βάση το σκόρδο και μεγαλύτερη ατραξιόν τη μπουγιαμπέσα, φρέσκια ψαρόσουπα δηλαδή αλλά με πολλά είδη ψαριών και θαλασσινών. Το ποτό παστίς μοιάζει πολύ με το ούζο, που οφείλει το όνομά του στη Μασσαλία! Όταν ο θεσσαλικός Τίρναβος άρχισε να εξάγει κουκούλια μεταξιού σ’ αυτή, τα κιβώτια έγραφαν «uso (χρήσης) Marseille» και σταδιακά ο όρος έγινε συνώνυμος της καλής ποιότητας. Οπότε στη συνέχεια επεκτάθηκε στην παραγωγή οινοπνευματωδών.

Η ακτογραμμή νοτίως της πόλης λέγεται Λε Καλάνκ (= βραχώδεις όρμοι), σχηματίζεται από τη διείσδυση της θάλασσας στον ορεινό ασβεστολιθικό όγκο και προσφέρει ανεπανάληπτα τοπία, αποτελώντας δημοφιλή μαρσεγιέζικη εξόρμηση. Ακόμα μια καλή επιλογή, σε απόσταση μισής ώρας, είναι η ιστορική και όμορφη πανεπιστημιούπολη Αιξ-Αν-Προβάνς με το μονοπάτι του Σεζάν και την πρόσβαση στα υμνημένα λιβάδια λεβάντας της Προβηγκίας.