Επαναστάτες Βρυξελλών

Ένα ταξίδι δεν είναι απλώς μια μετάβαση. Είναι γνωριμία με τόπους και ανθρώπους, είναι ιδέες, είναι εμπειρίες, είναι εικόνες και εντυπώσεις, είναι έμπνευση. Κάθε ταξίδι συνδέεται με μια πλούσια θεματολογία: από την τουριστική βιομηχανία μέχρι τις συγκοινωνίες, από τη γεωγραφία μέχρι την ιστορία, από τη λογοτεχνία μέχρι την τέχνη και από την οικονομική και κοινωνική οργάνωση μέχρι την οικολογία.

Στο πλαίσιο συνεργασίας του με τον «Τύπο Ιωαννίνων», ο Γιάννης Παπαδημητρίου, δικηγόρος και ένας άνθρωπος με μεγάλη διαδρομή στην πολιτική ζωή του τόπου και στα κινήματα, γράφει «για τα δικά μας ταξίδια», για περισσότερο ή λιγότερο γνωστούς προορισμούς, για τόπους που έχει επισκεφθεί ή σκοπεύει να επισκεφθεί. Και πάντα με την ιδιαίτερη αυτή ματιά του, που βάζει στο επίκεντρο τον ταξιδιώτη και όχι τον τουρίστα.

Προορισμός αυτής της εβδομάδας, oι Βρυξέλλες του Βελγίου. Το ταξίδι αυτό έχει μια... επαναστατική προσέγγιση.

Typos-i

Toυ Γιάννη Παπαδημητρίου

Στις 3 Φεβρουαρίου του 1845 ο 27χρονος Πρώσος υπήκοος Καρλ Μαρξ απελαύνεται από τη Γαλλία, ύστερα από αίτημα έκδοσής του από την πρωσική κυβέρνηση, και καταφεύγει, με τη σύζυγό του Τζένη φον Βεστφάλεν και την πρώτη τους κόρη, στις Βρυξέλλες. Αν και είναι παρακινδυνευμένο να ονομάσουμε «ταξίδι» την εμπειρία της πολιτικής εξορίας, η τρίχρονη παραμονή του στη βελγική πρωτεύουσα θα συνδεθεί με ένα μεγάλο ταξίδι στον χώρο των επαναστατικών ιδεών, τη συγγραφή του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου».

Το Βέλγιο μετράει μόλις 15 χρόνια ζωής, καθώς η επανάσταση του 1830 οδήγησε στην απόσπασή του από την Ολλανδία. Κάποιες δεκαετίες αργότερα θα συμπεριληφθεί στις αποικιακές δυνάμεις, όταν το Συνέδριο του Βερολίνου του 1884-85, που υπό την καθοδήγηση του Μπίσμαρκ διευθετεί το μοίρασμα της Αφρικής, θα επιδικάσει στον βασιλιά Λεοπόλδο τον Β' το Κογκό. Προς το παρόν όμως είναι μια καινούργια χώρα με συγκριτικά φιλελεύθερο Σύνταγμα, που προσελκύει πολιτικούς πρόσφυγες από όλη την Ευρώπη, λ.χ. δύο χρόνια νωρίτερα τον Ουγκό.

Οι Βρυξέλλες έχουν ήδη 120.000 κατοίκους, εξαιρετικές συγκοινωνιακές συνδέσεις με τους τόπους εγκατάστασης των Γερμανών σοσιαλιστών της εποχής (Αγγλία, Γαλλία, γερμανικά κράτη) και επομένως προσφέρονται ως κέντρο συνάντησης και φιλοξενίας συνωμοτικών δραστηριοτήτων. Στα τρία χρόνια της βελγικής της ζωής η οικογένεια Μαρξ θα αλλάξει τρία σπίτια, με πιο μακροχρόνια τη διαμονή στο σπίτι της οδού Ορλεάνης στο νότιο προάστιο Ixelles (Ιξέλ), το οποίο δεν διασώζεται με την τότε μορφή αλλά διαθέτει μια επιτοίχια επιγραφή, η οποία πληροφορεί για την ιστορική του σημασία. Συχνός επισκέπτης τους ο συνεργάτης, και συχνά χρηματοδότης του, Φρίντριχ Έγκελς.

Όχι βέβαια ότι ο σεσημασμένος επαναστάτης περνάει απαρατήρητος από την τοπική αστυνομία. Αναγκάζεται να υπογράψει υπεύθυνη δήλωση ότι δεν θα δημοσιεύσει κείμενα επί της τρέχουσας πολιτικής κατάστασης ενώ τον Δεκέμβριο αποποιείται την ιδιότητα του Πρώσου πολίτη. Με τον Έγκελς στρώνονται στη θεωρητική δουλειά, εργαζόμενοι καθημερινά μέχρι τις 3 το πρωί. Σε σημείο που κάποιος συναγωνιστής τους, επίσης υποψήφιος για μετοικεσία, τους γράφει κάποτε «Η γυναίκα μου δεν έχει αντίρρηση να οργανώνουμε επαναστάσεις, υπό τον όρο να το κάνουμε με μειωμένο ωράριο».

Η περίοδος των Βρυξελλών συνιστά τομή στην ωρίμανσή τους. Η μεγάλη αντίθεση μεταξύ μιας πλούσιας άρχουσας τάξης και μιας εξαθλιωμένης μάζας τους πείθουν ότι η επανάσταση δεν αργεί. Ολοκληρώνουν την κρίσιμη για τον αυτοπροσδιορισμό τους «Γερμανική ιδεολογία», που παραμένει ανέκδοτη, παραδομένη «στην κριτική των ποντικών» κατά την έκφραση του Μαρξ, καθώς εκδόθηκε μόλις το 1932. Το 1847 δημοσιεύουν την «Αθλιότητα της Φιλοσοφίας» με κριτική στον ουτοπιστή Προυντόν και συμμετέχουν στο εκδοτικό εγχείρημα της «Γερμανικής Εφημερίδας των Βρυξελλών», της μόνης αλογόκριτης σε πανευρωπαϊκό επίπεδο.

Ένα μεγάλο μέρος της δουλειάς βγαίνει στο πανδοχείο De Swaene (ο κύκνος), για την ακρίβεια στα απομονωμένα δωμάτιά του, που ανήκει στη συντεχνία των χασάπηδων και βρίσκεται πάνω στη φημισμένη Grand-Place, την κεντρική πλατεία των Βρυξελλών με την εξαίσια φλαμανδική αρχιτεκτονική.

Το στέκι των δύο συντρόφων, υπό το τροποποιημένο όνομα «το σπίτι του κύκνου», θεωρείται στις μέρες μας ένα από τα καλύτερα εστιατόρια της πόλης. Εδώ οργανώνουν και ένα πυκνό δίκτυο πολιτικών επαφών, μιας και δραστηριοποιούνται σε πολλές συλλογικότητες: στην «Ένωση Γερμανών Εργατών», την «Επιτροπή Κομμουνιστικής Επικοινωνίας Βρυξελλών» και τη γαλλόφωνη «Δημοκρατική Εταιρία», ένα μετωπικό σχήμα, στο οποίο συνυπάρχουν με προοδευτικούς φιλελεύθερους και ο Μαρξ εκλέγεται Αντιπρόεδρος. Στον «Κύκνο» γιορτάζουν και την Πρωτοχρονιά του 1848 ενώ, σύμφωνα με μια αστυνομική αναφορά της εποχής, η Τζένη παίζει «προκλητικά» τραγούδια στο πιάνο.

Πιο αποφασιστικής σημασίας είναι η προσχώρηση των δυο τους το 1847 στη διεθνή «Λίγκα των Κομμουνιστών», που αποτελεί μετεξέλιξη της προϋφιστάμενης «Λίγκας των Δικαίων». Το 2^ο Συνέδριο της Λίγκας συγκαλείται από τις 29/11 μέχρι τις 8/12 του 1847 στο Λονδίνο, όπου ο Μαρξ συμμετέχει ως εκπρόσωπος της οργάνωσης των Βρυξελλών και ο Έγκελς του Παρισιού. Οι υποστηρικτές του «επιστημονικού σοσιαλισμού» επικρατούν αυτών του «ουτοπικού» και στο δίδυμο ανατίθεται η σύνταξη του κομματικού προγράμματος δράσης. Μάλιστα καθυστερούν να το κάνουν και γι’ αυτό η Κεντρική Επιτροπή της Λίγκας τους ορίζει αυστηρή διορία ενός μήνα.

Το προσχέδιο συντάσσεται από τον Έγκελς αλλά η τελική μορφή του ντοκουμέντου οφείλεται σχεδόν εξ ολοκλήρου στον Μαρξ. Πρόκειται για το πιο επιδραστικό κείμενο του επόμενου αιώνα, το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο». Η πρώτη του παράγραφος, «Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη», και η τελευταία, «Οι προλετάριοι έχουν να χάσουν μόνο τις αλυσίδες τους. Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε !», θα γίνουν σύνθημα στα χείλη και τις καρδιές εκατομμυρίων ανθρώπων.

Το συνοπτικό, 23σέλιδο Μανιφέστο τυπώνεται στη γερμανική γλώσσα αλλά στο Λονδίνο και κυκλοφορεί στις 24 Φεβρουαρίου 1848. Την ίδια μέρα στο Παρίσι ξεσπάει η Επανάσταση του 1848, που θα σηματοδοτήσει μια θύελλα αστικοδημοκρατικών επαναστάσεων σε όλη την Ευρώπη με κύριο αίτημα τη συνταγματική κατοχύρωση της δημοκρατίας. Στο μεταξύ η Κεντρική Επιτροπή της Λίγκας έχει μεταφερθεί στις Βρυξέλλες και συνεδριάζει στις 3 Μαρτίου στο ξενοδοχείο Bois Sauvage, όπου έχει μετακινηθεί και η οικογένεια Μαρξ. Όλα αυτά είναι πάρα πολλά για να γίνουν ανεκτά από τις βελγικές αρχές, που αποφασίζουν να τον απελάσουν.

Στις 4 Μαρτίου στη μία το πρωί μια ομάδα αστυνομικών επιδράμει στο ξενοδοχείο και τον συλλαμβάνει. Στη σημερινή τοπογραφία των Βρυξελλών διασώζεται το όνομα της φυλακής Amigo, κατάλοιπο της περιόδου της ισπανικής κυριαρχίας στις Κάτω Χώρες, όπου θα περάσει την υπόλοιπη νύχτα του, μόνο που είναι πλέον ξενοδοχείο 5 αστέρων! Λίγο αργότερα την ίδια τύχη έχει και η Τζένη, που προσπαθεί να διαμαρτυρηθεί στις αστυνομικές αρχές και συλλαμβάνεται «επί αλητεία». Την επόμενη μέρα το ζευγάρι με τα παιδιά του απελαύνεται στη Γαλλία, όπου η προσωρινή δημοκρατική κυβέρνηση αποδεικνύεται φιλόξενη και για άλλα στελέχη της Λίγκας. Ο Μαρξ πάντως θα επωφεληθεί από το επαναστατικό κλίμα και θα επιστρέψει τον Ιούνιο στην πατρίδα του για να αναλάβει την αρχισυνταξία της «Εφημερίδας του Ρήνου» της Κολωνίας, μέχρι τη σύλληψη και την οριστική του απέλαση στο Λονδίνο.

Ας μην παραλείψω την πληροφορία για το ταξίδι του Κομμουνιστικού Μανιφέστου στην Ελλάδα. Η πρώτη του μετάφραση έγινε από τον αγρινιώτη λογοτέχνη Κωνσταντίνο Χατζόπουλο και δημοσιεύθηκε το 1909 στην εφημερίδα «Εργάτης» του Βόλου.

Οι Βρυξέλλες είναι στις μέρες μας συνήθης τόπος επαγγελματικών ταξιδιών. Η καθιέρωση της πόλης ως έδρας διεθνών οργανισμών οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στους ίδιους λόγους στρατηγικής τοποθεσίας μεταξύ ισχυρών γειτόνων, για τους οποίους την επέλεξαν οι επαναστάτες του 19^ου αιώνα. Αρχής γενομένης με το ΝΑΤΟ το 1949, την ΕΟΚ το 1958 και με πολλές δεκάδες σήμερα. Ως εκ τούτου προσελκύει σε μόνιμη βάση ένα ετερόκλητο πλήθος από αξιωματούχους, εργαζόμενους και λομπίστες και η πολυγλωσσία της συμπεριλαμβάνει ασφαλώς και τα ελληνικά.

Προσωπικά είχα την ευκαιρία να τα «απολαύσω» ακόμα και στο λεωφορείο, που συνδέει το αεροδρόμιο Ζάβεντεμ με το κέντρο, καθώς οι εκπρόσωποι μιας κοινοπραξίας δεν εννοούσαν να εγκαταλείψουν την παραδοσιακή συνήθεια να κουτσομπολεύουν μεγαλόφωνα σε κλειστούς χώρους.

Ωστόσο και η κληρονομιά του Μαρξ είναι διαχρονικά παρούσα. Το 1885 στον γνωστό «Κύκνο» συνέρχεται το ιδρυτικό συνέδριο του Βελγικού Εργατικού Κόμματος. Στο δεύτερο μισό του 20^ου αιώνα δεσπόζει η πολιτική και θεωρητική παρουσία του Έρνεστ Μαντέλ, ηγετικού στελέχους της τροτσκιστικής Τέταρτης Διεθνούς. Και στις παρακαταθήκες των πολιτικών και κοινωνικών κινημάτων της πόλης προστίθενται στις μέρες μας οι συχνές πανευρωπαϊκές διαδηλώσεις εργαζόμενων και αγροτών μπροστά στα κτίρια της Ευρωπαίκής Ένωσης.