Τα δέντρα ως στοιχεία πολιτισμού

Του Φαίδωνα Μουδόπουλου Αθανασίου

Μια καθημερινή βόλτα στο πάρκο της γειτονιάς μου, με ώθησε να καταθέσω τις παρακάτω σκέψεις. Καθώς ήρθε η μέρα που έχουμε επετειακά κουρδίσει τα ημερολόγιά μας για να θυμόμαστε το περιβάλλον, συνάντησα ένα θέαμα που με εξέπληξε. Σε μια τυπική βόλτα καραντίνας στο Endcliffe Park του Σέφιλντ αντίκρισα το παρακάτω θέαμα. Μία ξύλινη καταπακτή, πιθανότατα παλιό καλλιτεχνικό «γλυπτό», βρισκότανε στο χώμα δίπλα στις ρίζες ενός αιωνόβιου δέντρου.

Το αιωνόβιο δέντρο, στις ρίζες του οποίου εντοπίζεται το «γλυπτό-καταπακτή»

Το σκάλισμα διαβάζεται ως εξής: Holly, Beech, Ash and Yew, those who find me are but few. Και μεταφράζεται καταστρέφοντας την υπέροχη ομοιοκαταληξία: Ίληξ (κοινώς Αρκουδοπούρναρο), Οξυά, Φράξος και Ίταμος, λίγοι είναι αυτοί που με ανακαλύπτουν. Και πράγματι πρέπει να είσαι πολύ προσεκτικός για να το εντοπίσεις. Αναζητώντας το δίστιχο στο google συνειδητοποίησα ότι υπάρχει καταγεγραμμένο μόνο στο συγκεκριμένο πάρκο.  Το «γλυπτό - καταπακτή» φιγουράρει χωρίς περεταίρω ιστορικά στοιχεία στο instagram του Endcliffe Park, με χάσταγκ «γλυπτό» και «τρύπα των Χόμπιτ».

Λεπτομέρειες του «γλυπτού»-«καταπακτή»

Φυσικά δεν πρόκειται για κάποια προϊστορική καταπακτή που καταλήγει στον Άδη, και όποιος θέλει δυο λόγια να του πει, πρέπει να ακολουθήσει αποκλειστικά τους ήχους του παραδοσιακού άσματος. Λίγα χιλιόμετρα μακριά, στο πάρκο Forge Dam, υπάρχει αντίστοιχο «γλυπτό» που αναφέρεται στην Καστανιά, τον Πλάτανο και τον Ψευδοπλάτανο, σε λιγότερο πετυχημένη ομοιοκαταληξία. Αναρωτιέται ο δημιουργός τι να κρύβεται πίσω από την θύρα, όπως φαίνεται στις φωτογραφίες του συνδέσμου.

Τα συγκεκριμένα πάρκα εντάσσονται στον ιστό της πόλης και έχουν μονοπάτια ξεκάθαρα που καταλήγουν σε διαφορετικά μέρη. Έτσι καταφέρνει κανείς να «ξεχαστεί» μέσω του περιπάτου, ακόμα και στο κέντρο της πόλης. Δεν ήταν όμως πάντοτε έτσι. Από το 1600 μ.Χ. περίπου, στην πόλη δρούσαν τα περισσότερα εργοστάσια ατσαλιού της χώρας, μετά το Λονδίνο, ενώ το 1936 ο Τζωρτζ Όργουελ χαρακτήρισε το Σέφιλντ ως την ασχημότερη πόλη στον κόσμο. Μέσα σε λιγότερο από 100 χρόνια, το Σέφιλντ αποβιομηχανίστηκε βίαια και μετατράπηκε σε μια πράσινη πόλη με περισσότερα από 250 πάρκα και αλσύλλια: στην πόλη με τα περισσότερα δέντρα ανά κάτοικο στην Ευρώπη.

Στο Σέφιλντ γνωρίζουν καλά την σημασία των δέντρων. Και παρότι δεν έχουν βακούφικα, όπως τα δικά μας ιερά δέντρα και δάση που ανήκουν στον εθνικό κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, έχουν αναπτύξει μηχανισμούς για να τους δώσουν πολιτιστικά χαρακτηριστικά και να τα προστατέψουν. Διότι ξέρουν εκ πείρας την διαφορά του βιοτικού επιπέδου ανάμεσα σε μια περιοχή με πράσινο και σε μια περιοχή χωρίς.

Και τα δέντρα της πόλης έχουν μια πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία. Οι δρόμοι του Σέφιλντ δενδροφυτεύτηκαν στην μνήμη των πεσόντων στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 2012, το Δημοτικό Συμβούλιο υπέγραψε ένα 25ετές συμβόλαιο συντήρησης των δρόμων της πόλης με μια ιδιωτική εταιρεία και αποφάσισε πως τα υγιέστατα αυτά δέντρα μνήμης έπρεπε να κοπούν. Όχι επειδή ήταν άρρωστα, αλλά επειδή στη σύμβαση 2 δισεκατομμυρίων λιρών μεταξύ εταιρείας και δημοσίου, δεν υπήρχε στη μελέτη πρόβλεψη να σωθούν και ήταν φθηνότερο να κοπούν.

Παρότι εκατοντάδες δέντρα κόπηκαν, το κίνημα των πολιτών που στα δέντρα αυτά αναγνώριζε τους προγόνους του, πεσόντες του πολέμου ύψωσε ειρηνικό ανάστημα και κέρδισε, ανάμεσα σε συκοφαντικές συλλήψεις για παράνομες πράξεις όπως παρενόχληση εργοταξίου επειδή κάτοικοι αρνούνταν να φύγουν από το πεζοδρόμιο. Το Δημοτικό Συμβούλιο άλλαξε προσωρινά απόφαση και ζήτησε συγγνώμη από τους κατοίκους, θυμίζοντας ότι η αντίδραση στο περιβαλλοντικό έγκλημα ξεκινάει από την οργάνωση στις γειτονιές και τις συζητήσεις με τους γείτονες.

Το Σέφιλντ λοιπόν έχει τα δικά του ιερά δέντρα, τα δέντρα όσων έπεσαν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Και αυτά επιβιώνουν σήμερα μόνο επειδή οι γειτονιές αντιστάθηκαν σε μια σύμβαση δυο δισεκατομμυρίων λιρών, που δεν μπορούσε να προϋπολογίσει τα επιπλέον χρήματα για την διατήρηση των ζωντανών φορέων αυτής της μνήμης. Ίσως κάποιοι από τους αναγνώστες να βρίσκουν παράλληλες ιερότητες στα Άγραφα και τα λημέρια των κλεφτών της Πίνδου, παραμονές του εορτασμού των 200 χρόνων από την Επανάσταση.

Επιστρέφοντας όμως στο αίνιγμα του «γλυπτού - καταπακτή» του Endcliffe και της «θύρας» του Forge Dam, τα «γλυπτά» αυτά προσθέτουν πολιτιστικό πλαίσιο στα αιωνόβια δέντρα των πάρκων. Τους δίνουν μια παραμυθένια υπόσταση και τα στολίζουν με ένα πέπλο μυστηρίου (καθώς εξήγηση δεν υπάρχει έτοιμη) για να κάνουν τους κατοίκους να αποκτήσουν προσωπική σχέση με αυτά και άρα να τα προστατεύσουν. Γιατί ίσως το Σέφιλντ γνωρίζει που οδηγεί η απομάγευση της κοινωνίας και γι’ αυτό φροντίζει να κάνει τους πολίτες ενσυνείδητους, δημιουργώντας συναισθήματα μέσω εκούσιων παρεμβάσεων. Τα δέντρα μετατρέπονται σε υποκείμενα με πολιτιστική σημασία κι έτσι η πόλη προεξοφλεί πως θα προστατευθούν στο μέλλον, ώστε να μην επιστρέψει ποτέ στην ρύπανση της βιομηχανικής εποχής. [1]

Πόσο διαφέρει αυτή η λογική από τα προστατευτικά ηπειρώτικα δάση, τα κουριά και τα βακούφικα; Κι αυτά στον ιστορικό τους χρόνο είχανε μια παρόμοια λογική: απαγόρευση ξύλευσης μέσω απειλής υπερφυσικών δεινών για τους ξυλοκόπους και τις οικογένειές τους, ώστε τα δάση να επιβιώνουν σε στρατηγικά σημεία και να αποτρέπουν κατολισθήσεις, χιονοστιβάδες, διάβρωση, και λοιπά επικίνδυνα φαινόμενα για την επιβίωση των ορεινών κοινοτήτων.

Η απαγόρευση, καταγράφουν οι λαογράφοι, είχε θρησκευτικό χαρακτήρα. Εξού και τα ονόματα των δασών: αφορισμένα, εφταπάπαδα, βακούφικα κ.ο.κ. Επιπλέον, καθώς η απαγόρευση ήταν κάθετη, τα ιερά δάση εξελίχθηκαν σε μοναδικές νησίδες βιοποικιλότητας. Βέβαια οι εποχές αλλάξανε, και η ακόλουθη φωτογραφία δείχνει έναν υγιέστατο αιωνόβιο βακούφικο φράξο πετσοκομμένο σε μια γωνιά του Ζαγορίου. Με διάμετρο κορμού πάνω από τεσσεράμισι μέτρα, πλήρωσε την αλλαγή της αισθητικής που επέλεξαν οι γηγενείς για το συγκεκριμένο ξωκλήσι.

Ξωκλήσι στο Ζαγόρι, «απαλλαγμένο» από την σκιά του βακούφικού του

Στο Σέφιλντ οι κάτοικοι θυμούνται την βασική εξίσωση πως περισσότερο πράσινο ισούται με λιγότερο διοξείδιο του άνθρακα. Και παρότι το πράσινο στην πόλη αυξάνεται, προστατεύουν τα «ιερά» τους δέντρα. Στο Ζαγόρι, η εγκατάλειψη του αγροτικού πολιτιστικού τοπίου και των κλαδερών οδήγησε στην αναδάσωση του τόπου. Από το πολύ πράσινο δυσκολευόμαστε πλέον να θυμηθούμε ποια είναι τα βακούφικα και ποιο το νεαρό δάσος. 

Ανεξάρτητα από τον άτυχο φράξο, τα δέντρα συνεχίζουν να παράγουν υπεραξία στις μέρες μας. Στην μελέτη του Κέντρου Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος, που πλέον μεταξύ άλλων στεγάζει την Εθνική Βιβλιοθήκη και την Εθνική Λυρική Σκηνή, είχε υπολογιστεί ακόμα και το πόσο διοξείδιο του άνθρακα θα απορροφήσουν από την βεβαρυμμένη αττική ατμόσφαιρα τα δέντρα που επρόκειτο να φυτευτούν. Αυτό κάνει και την εν λόγω μελέτη να ξεχωρίζει. Η έμφαση στις οικολογικές λεπτομέρειες, με μια έντονη επιμονή στον οικολογικό αντίκτυπο.

Με λύπη διαπιστώνει κανείς, πως είτε για τα αιολικά που τοποθετήθηκαν στον Κασιδιάρη του Πωγωνίου, είτε για αυτά που σχεδιάζονται για τις κορφές του Μετσόβου, οι μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων είναι πιο πρόχειρες και από την σύμβαση που είχε υπογράψει ο Δήμος του Σέφιλντ αγνοώντας τα δέντρα μνήμης της πόλης.

Πώς είναι δυνατόν, σε ορεινές περιοχές που για να τοποθετηθούν τα αιολικά πάρκα χρειάζεται να οχληθούν ολόκληρες περιοχές Natura 2000, να απουσιάζουν οι λεπτομέρειες από την συζήτηση; Άραγε ισοσκελίζεται η ζυγαριά της απώλειας του δάσους και Natura 2000 από την παρούσα τεχνολογία ανεμογεννητριών, που λειτουργούν μόνο όταν φυσάει ο άνεμος με συγκεκριμένη κατεύθυνση;

Στην βόρεια Ευρώπη αναπτύσσονται αρκετά σχετικά ερευνητικά προγράμματα στα τμήματα μηχανολόγων μηχανικών. Σε τέτοια προγράμματα έχουν βρει στέγη πολλοί Έλληνες διδακτορικοί ερευνητές που ακολουθούν την γνωστή ακαδημαϊκή αποδημία. Οι ίδιοι τρέχουν ως πτυχιακές υπολογιστικά μοντέλα προσομοίωσης για ανεμογεννήτριες μελλοντικών τύπων που ίσως να αποδίδουν τα αναμενόμενα. Ενδιαφέρον θα είχε να τοποθετηθούν στον διάλογο, διότι ένας αρχαιολόγος - διαχειριστής πολιτιστικής κληρονομιάς είναι ικανός μόνο να θέσει ορισμένα ερωτήματα.

Μπορεί όμως να κλείσει με ένα ιστορικό ανέκδοτο. Όταν το 1968 ο Βασίλης Φανίτσιος από την Λεπτοκαρυά Ζαγορίου καλούσε την πολιτεία να μετατρέψει τους νερόμυλους του Ζαγορίου σε μονάδες παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, ήταν ο περίγελος της περιοχής. Ένας γραφικός τύπος που κυκλοφορούσε στην πλατεία Ομονοίας πουλώντας ρολόγια και εκδίδοντας την εφημερίδα «Βουνίσια Χαμπέρια» για την παραγωγική ανασυγκρότηση των ορεινών κοινοτήτων.

Στις μέρες μας, αναρωτιόμαστε που πήγανε οι νερόμυλοι, ενώ η Αγγλία έχει κάνει το όνειρο του Φανίτσιου πραγματικότητα από το 2017, αναδεικνύοντας παράλληλα την πολιτιστική της κληρονομιά. Σε οποιοδήποτε πρόγραμμα πολιτιστικής διαχείρισης και ανανεώσιμων πηγών ενέργειας εν έτει 2020, ο Βασίλης Φανίτσιος θα ανακηρυσσόταν επίτιμος διδάκτωρ. Ένας περίεργος τύπος που διαβάζει με προσοχή τα γραπτά του, υποστηρίζει πως ο λόγιος θα ήταν κατά των αιολικών πάρκων όπως αυτά σχεδιάζονται στο παρόν, αλλά υπέρμαχος των ΑΠΕ μέχρι τελευταίας ρανίδος.

[1] Για να απομαγεύσω κι εγώ την συζήτηση, η «θύρα» του Forge Dam κατασκευάστηκε από έναν κάτοικο της περιοχής, τον ξυλόγλυπτη Henk Littlewood, συνταξιούχο φύλακα του πάρκου. Την δημιούργησε με πρακτικό στόχο να σταθεροποιήσει το δέντρο που θα έπεφτε λόγω της διάβρωσης. Καθώς ο Δήμος προωθεί την κατανόηση των δασών μέσω της λαογραφίας, εμπνεύστηκε από τον μέγιστο Τόλκιν και περιέπλεξε μια κατά τα άλλα άχαρη διαδικασία (στήριξη ενός δέντρου) με ένα πέπλο μυστηρίου. https://sheffieldnewsroom.co.uk/news/fairytree/.

*Ο Φαίδων Μουδόπουλος Αθανασίου είναι υποψήφιος διδάκτωρ Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σέφιλντ

**Στην κεντρική φωτογραφία, ο πλάτανος στην πλατεία της Βίτσας, στο Ζαγόρι