Πολιτισμός σε εποχές κορονο-κρίσης

Ο καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Χρήστος Δερμεντζόπουλος γράφει στον «Τύπο Ιωαννίνων» για την πολιτισμική διάσταση της κρίσης του κορονοϊού.

Του Χρήστου Δερμεντζόπουλου*

Ο Joseph Stiglitz, νομπελίστας οικονομολόγος, σε συνέντευξή του για την τρέχουσα πανδημία σε συνδυασμό με την επερχόμενη παγκόσμια ύφεση, αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «αυτή είναι η στιγμή που υπάρχει ανάγκη για επιστήμη, υπάρχει ανάγκη για συλλογική δράση, συνεργασία». [1]

Προφανώς και η επιστήμη με την καθαρή έννοια είναι αυτή τη στιγμή στην πρωτοκαθεδρία της αντιμετώπισης του ιού που επιφέρει, ωστόσο, αλλαγές και ανατροπές σε πολλά επίπεδα της καθημερινότητάς μας. Από την άλλη, επειδή καθαρή επιστήμη ουδέποτε υπήρξε, κάθε κρίση με οποιαδήποτε μορφή και αν εκδηλώνεται, παραμένει ένα πεδίο ανοικτό σε αλλαγές, προσαρμογές ή/και ανατροπές.

Παραδοσιακές κυρίαρχες δυνάμεις επιχειρούν να ελέγξουν τη συγκυρία και να αποκομίσουν οφέλη, εθνικές στρατηγικές αντιβαίνουν στην ανάγκη παγκόσμιας συνεργασίας, ιδιωτικά συμφέροντα κερδοσκοπούν έναντι των δημόσιων πολιτικών, θεωρίες συνωμοσίας γιγαντώνονται, το ατομικό αντιπαρατίθεται με το συλλογικό και ούτω καθεξής.

Εντός αυτού του πλαισίου, αν και οι ελπίδες όλων εναποθέτονται στην «καθαρή» αυτή επιστήμη σε όλες της τις εκδοχές (η ανεύρεση του σωτήριου εμβολίου), θεωρώντας ότι οι τέχνες και τα γράμματα, αν και σημαντικά στην πολιτιστική μας εξέλιξη, δεν μπορούν να δείξουν τον δρόμο εξόδου, [2] αν κοιτάξουμε το παγκόσμιο πλαίσιο αυτή τη στιγμή θα παρατηρήσουμε τα εξής: σε όλα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στους δημόσιους και ιδιωτικούς πολιτιστικούς θεσμούς, στην τηλεόραση και στα παραδοσιακά μέσα επικοινωνίας και διασκέδασης, προβάλλονται παντού οι δυνατότητες διαμοιρασμού διαφόρων καλλιτεχνικών προϊόντων ενώ ταυτόχρονα, οι ίδιοι οι καλλιτέχνες παρεμβαίνουν για τον διαμοιρασμό των έργων τους ή συμβάλλουν σε κοινοτικά εξ αποστάσεως σχέδια. Ο εγκλεισμός και η κοινωνική αποστασιοποίηση, ο περιορισμός θεμελιωδών συνταγματικών δικαιωμάτων, σε συνδυασμό με τη συνθήκη της πανδημίας, βιώνεται πολλαπλά και ποικιλότροπα.

Όμως οι τέχνες και τα γράμματα σε όλα τα πεδία, τόσο στην αποκαλούμενη υψηλή όσο και στη δημοφιλή κουλτούρα, συνεχίζουν να αποτελούν βασικό πυλώνα ύπαρξης της ανθρώπινης συνθήκης.

Έστω και στο πεδίο της δυνατότητας και όχι της πραγματικότητας. Ωστόσο, από το πεδίο της δυνατότητας είναι που, μέσω της φαντασίας και της δράσης, μεταβαίνουμε στην όποια πραγματικότητα.

Είναι, κατά συνέπεια, περισσότερο από σίγουρο ότι η οποιαδήποτε δημόσια πολιτική στις νέες συνθήκες πρέπει να εντάξει στην οπτική της την πολιτισμική διάσταση. Ή, τουλάχιστον, να αναγκαστεί να το κάνει από την κοινωνία των πολιτών και από τις κοινότητες των καλλιτεχνών και των εργαζομένων στον πολιτισμό. Η πανδημία δεν είναι κάτι καινούργιο και οι ιστορικοί έχουν περιγράψει με σαφήνεια τις κοινωνικές συνθήκες και τις συνέπειες στις κοινωνίες σε καιρούς πανδημίας, οι οποίες πάντα είναι συνδεδεμένες με τον πολιτισμό. [3] Οι κοινωνικές μας σχέσεις δεν είναι προσωπικές σχέσεις και ο εγκλεισμός μας δεν είναι η προοπτική της νέας συνθήκης.

Με αυτή τη λογική, βλέπουμε ότι σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες έγινε άμεσα κατανοητό ότι ο πολιτισμός και οι τέχνες είναι σημαντικό διακύβευμα σε καιρούς κρίσης. [4] Στηρίζουν και χρηματοδοτούν τους καλλιτέχνες, εκφράζουν έμπρακτα την ανάγκη στήριξης των πολιτιστικών δικτύων και των μελλοντικών πολιτισμικών δράσεων. Επιπλέον, όλη αυτή η, εξ ανάγκης, εξ αποστάσεως εκπαίδευση και πολιτισμική κατανάλωση και ψυχαγωγία ανοίγει τον δρόμο για να οραματιστούμε νέες συνθήκες παραγωγής και συμμετοχής στο πολιτισμικό πεδίο. [5]

Η κρίση πανδημίας αναδεικνύεται, έτσι, μια νέα ανοικτή πρόκληση για τις ευρωπαϊκές κοινωνίες να αναστοχαστούν τον εαυτό τους και τα νέα πεδία δράσης. Φυσικά οι κουλτούρες μας δεν είναι ομοιογενείς αλλά χαρακτηρίζονται από έντονη ετερογένεια ενώ η πολιτισμική ηγεμονία συνεχίζει να εφευρίσκει τρόπους συναίνεσης στον κυρίαρχο πολιτισμό. Όλοι μαζί δεν μπορούμε, γιατί όλοι μαζί δεν έχουμε κοινά συμφέροντα, ανάγκες, σκοποθεσίες. Ούτε λύνονται τα θέματα που προκύπτουν με την αγοραία αναγωγή στην ατομική ευθύνη.

Ωστόσο, οι δημόσιες πολιτικές πολιτισμού πρέπει να εφεύρουν τρόπους ενδυνάμωσης των θεσμών, στήριξης των καλλιτεχνών, ανάδειξης του πολιτισμού της καθημερινότητας, σύνδεσης της τέχνης με τις νέες τεχνολογίες και τις κοινότητες, προβολή των οικολογικών προταγμάτων και των νέων πλανητικών ζητημάτων, δυνατότητες παγκόσμιας συνεργασίας. Πέρα από τους καλλιτέχνες και τις συλλογικότητές τους που πλήττονται βάναυσα στο σήμερα και καθοριστικά για το αύριο, μία ολόκληρη ζώσα πραγματικότητα καθημερινής κουλτούρας δοκιμάζεται και ωθείται στα όριά της. Πέρα από την προσωπική επιβίωση η σημερινή κρίση, και ό,τι ακολουθήσει, θα δοκιμάσει εκ νέου τα πάντα και, κυρίως, θα αναδείξει πολλαπλά το διακύβευμα: ο πολιτισμός σε όλες του τις εκδοχές είναι και παραμένει δημόσιο αγαθό! Ο κόσμος του πολιτισμού συμπεριλαμβάνει δημοκρατικά τόσο την κληρονομιά, τις τέχνες, την οικολογία και τις επιστήμες όσο και την κουλτούρα της καθημερινότητάς μας, την αλληλεγγύη, τη συνεργασία, τη συλλογικότητα και τη συνοχή.

[1] Joseph Stiglitz, “Coronavirus May Cause Worse Economic Crisis Than 2008”, εδώ.

[2] Ο Oliver Sacks στο κείμενό του με τίτλο The machine stops έγραφε ότι “…η ανθρώπινη ζωή και ο πλούτος των πολιτισμών της θα επιζήσουν ακόμα και σε μια ρημαγμένη γη. Ενώ κάποιοι βλέπουν την τέχνη ως προπύργιο τής συλλογικής μας μνήμης, θεωρώ εξίσου σημαντική την επιστήμη, με τις χειροπιαστές κατακτήσεις και τις δυνατότητές της∙ και η επιστήμη, η καλή επιστήμη, ανθεί όσο ποτέ άλλοτε, αν και κινείται αργά και προσεχτικά, τα ευρήματά της ελέγχονται συνεχώς με δοκιμές και πειράματα. Τιμώ και σέβομαι την καλή συγγραφή και τις τέχνες και τη μουσική αλλά μού φαίνεται πως μόνον η επιστήμη, υποστηριγμένη από την ανθρώπινη τιμιότητα, την κοινή λογική, την προβλεπτικότητα και το ενδιαφέρον για τους δυστυχείς και τους φτωχούς, μόνον αυτή προσφέρει στον κόσμο την ελπίδα να βγει από το σημερινό του τέλμα”, (μετάφραση: Α. Νταϊφά).

[3] Βλ. πρόχειρα Α. Λιάκος, «Οι επιδημίες από την αρχαιότητα έως σήμερα επέβαλαν τον τρόπο οργάνωσης των κοινωνιών», εδώ. Για μία συνολική οπτική των κοινωνικών επιστημών για τις πανδημίες εδώ.

[4] Βλ. ενδεικτικά Obsertatoire des politiques culturelles, εδώ.

[5] Hrag Vartanian, “Discussing the Boom in Online Exhibitions During the Pandemic”, εδώ

*Ο Χρήστος Δερμεντζόπουλος είναι καθηγητής της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων