Ο ξενιτεμός στον «χρυσούν τόπον»

Σε μια εποχή που ένα από τα μεγαλύτερα κοινωνικά φαινόμενα, η μετανάστευση, έχει επιστρέψει δυναμικά στο παγκόσμιο σκηνικό, το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων ανοίγει ένα παράθυρο κατανόησης, ερμηνείας και στοχασμού της ηπειρώτικης μετανάστευσης από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι τον μεσοπόλεμο. Η έκθεση με τίτλο «Από την Άπειρο Χώρα στη Μεγάλη Ήπειρο. Ηπειρώτες ακολουθώντας την υπερπόντια μετανάστευση προς τις ΗΠΑ. Τέλος του 19ου αιώνα έως τον μεσοπόλεμο» έρχεται να σπάσει τη σιωπή σε ένα μεγάλο κομμάτι της ιστορίας του τόπου, αχαρτογράφητο σε μεγάλο βαθμό.

Tα εγκαίνια της έκθεσης έγιναν χτες το απόγευμα στο Φετιχιέ Τζαμί στο Ιτς Καλέ, με τον πρύτανη του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Γιώργο Καψάλη, τον προϊστάμενο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων Κώστα Σουέρεφ τον περιφερειάρχη Ηπείρου Αλέκο Καχριμάνη να απευθύνουν χαιρετισμούς. Η κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωαννίνων Κατερίνη Λιάμπεη πραγματοποίησε την ομιλία, ενώ ο συγγραφέας Μιχάλης Σπέγγος διάβασε αποσπάμστα από κείμενα για τη μετανάστευση από τη νεολληνική λογοτεχνία.

Μπαίνοντας κανείς στην αίθουσα πολλαπλών χρήσεων στο Ιτς Καλέ, όπου έχει στηθεί η έκθεση, εισέρχεται σε έναν άλλον κόσμο, με τα πρόσωπα των φωτογραφιών να κοιτούν στα μάτια τον επισκέπτη. Ο επισκέπτης καλείται να ακολουθήσει τις κινήσεις του υποψήφιου μετανάστη: Η μεγάλη απόφαση για τον ξενιτεμό... Η ζωή στο υπερωκεάνιο... Η άφιξη και ο έλεγχος στο Νησί Έλλις: κολαστήριο ή εισιτήριο για τον Νέο Κόσμο...  Οι πιο τυχεροί ή δυνατοί κατόρθωσαν να κατακτήσουν το χρυσούν όνειρον, ό,τι κι αν σήμαινε αυτό για τον καθένα.

Φωτογραφίες Ηπειρωτών στη Νέα Υόρκη, αλλά και «Αμερικάνων» (όπως τους αποκαλούσαν οι ντόπιοι) Ηπειρωτών πίσω στον γενέθλιο τόπο τους, δημοσιεύματα του Τύπου, μετάλλια από τη Νομισματική Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδας, λίστες ξενιτεμένων με ονόματα από το Βρυσοχώρι Ζαγορίου και από τα Μαστοροχώρια (με άλλους από αυτούς να επιστρέφουν κάποια στιγμή στην πατρίδα τους και άλλοι να μένουν για πάντα στην Αμερική), λίστες ονομάτων στο νησί Έλλις, καρτ ποστάλ, γράμματα, μαρτυρίες, στιγμές από τον κοινωνικό βίο στην Αμερική, το ομοίωμα του υπερωκεάνιου «Θεμιστοκλής» του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδας και άλλα πολλά έγγραφα από διάφορους φορείς αλλά και ιδιώτες.

Όλα μαζί φτιάχνουν μια σημαντική έκθεση, η οποία διανθίζεται και από αποσπάσματα κειμένων λογοτεχνών και επιστημόνων, σε μια προσπάθεια να αποτυπωθεί όσο πιο ευρύτερα γίνεται η ξενιτιά στην Αμερική όπου οι συνθήκες διαβίωσής τους ήταν άθλιες. Μια μετανάστευση ξεκίνησε ως προσωρινή αναζήτηση οικονομικών πόρων αλλά κατέληξε σε μόνιμη εγκατάσταση και οριστικό ξενιτεμό. «Οι ξένοι μετανάσται... φεύγουν με την απόφασιν να μην ξαναγυρίσουν πλέον εις την γενέτερεια των, αλλά να μείνουν εις την Αμερικήν, εκεί να ζήσουν και εκεί ν' αποθάνουν. δεν μεταναστεύουν με την παρήγορον απόφασιν, με την οποίαν φεύγουν δι' Αμερικήν οι Έλληνες. Οι ιδικοί μας αναχωρούν διά να εργασθούν εις τον 'χρυσούν τόπον', όπως τον αποκαλούν, και αφού εξοικονομήσουν το δυνατόν χρήμα, να επιστρέψουν καιπάλι εις την πατρίδα των, να φανούν ωφέλιμοι εις την γενέτειραν των, χρήσιμοι εις τάς οικογενείας των» γράφει η εφημερίδα Νεολόγος Πατρών στις 10 Μαΐου 1906.

«Τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, οι Στερεοελλαδίτες και οι Πελοποννήσιοι ειναι αυτοί που παίρνουν πρώτοι την απόφαση. ΟΙ Ηπειρώτες, πιο συγκρατημένοι, πείστηκαν κι αυτοί και σύντομα πήραν τον ίδιο δρόμο» ανέφερε στην ομιλία της η κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Κατερίνη Λιάμπεη, η οποία είναι και ο ιθύνων νους της όλης έκθεσης.

Όσο δύσκολη ήταν η απόφαση του ξενιτεμού, τόσο πιο δύσκολη ήταν η προσαρμογή στις  ΗΠΑ. Οι μετανάστες της εποχής εκείνης βίωσαν «την εμπορευματοποίηση της αγωνίας για εξεύρεση εργασίας, την επιβολή χρηματικών επιβαρύνσεων, την εργασία σε απάνθρωπες συνθήκες... τον ρατσισμό».  Η κ. Λιάμπεη αναφέρθηκε χαρακτηριστικά στον αγώνα ενός απεργού Κρητικού στα ανθρακωρυχεία του Ludlow ο οποίος έπεσε νεκρός από τις σφαίρες των εθνοφρουρών. «Η απεργία στα ανθρακωρυχεία του Ludlow άρχισε στις 22 Σεπτεμβρίου του 1913, Υπολογίζονται ανάμεσά τους σε οκτακόσιους οι έλληνες εργάτες. Όπως έγραψε ο τότε διάσημος Τζων Ρηντ, οι απεργοί δεν είχαν επαναστατικές ιδέες. Η υπομονή τους όμως είχε όρια και είχαν φθάσει σε τέτοιο βαθμό απελπιστικής αθλιότητας ώστε δεν ήξαιραν πια τι έκαναν...» έχει γράψει ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Μπάμπης Μαλαφούρης. Πριν τη γνωριμία... με τις απάνθρωπες συνθήκες εργασίας σε σιδηροδρομικές γραμμές, μεταλλεία και άλλες βαριές δουλειές (πιο τυχεροί όσοι μπόρεσαν να βρουν δουλειά στις μεγαλουπόλεις), οι μετανάστες έρχονταν σε επαφή με τα δράματα ζωής και θανάτου στο νησί Έλλις. Εκεί, κρέμονταν από τα χείλη των εξεταστών. Ό,τι πουν αυτοί. Αυτοί θα έκριναν το μέλλον τους με σωματικά, νοητικά, ακόμα και πολιτικά κριτήρια. Αλλά και πιο πριν ακόμα, η ζωή στο υπερωκεάνιο... Είκοσι μέρες σε ένα πλοίο στην τρίτη θέση, ο ένας πάνω στον άλλον, σαν αποθήκη ανθρώπων.

Χιλιάδες Ηπειρώτες βίωσαν το δικό τους δράμα. Ο ξενιτεμός τους έμοιαζε τότε σχεδόν αναπόφευκτος. «Η ηπειρωτική κοινωνία μετέωρη ανάμεσα σε ένα πονεμένο παρελθόν και ένα ασαφές μέλλον. Την ίδια εποχή, οι ΗΠΑ ανέπτυσσαν τη βιομηχανία τους και είχαν ανάγκη από εργατικά χέρια και άνοιξαν πύλες σε όλους αυτούς που εις μάτην αναζητούσαν στην πατρίδα τους ένα καλύτερο αύριο» ανέφερε η κ. Λιάμπεη.

Κι έτσι, όπως δεκάδες χιλιάδες άλλοι Έλληνες, το καλύτερο αύριο το αναζήτησαν στο άγνωστο. Κι όπως γράφει ο Ηλίας Βενέζης: «Απ' όλη την Ευρώπη, απ' την Ασία, απ' ολα τα μέρη της πικραμένης γης, έτρεχαν τα πλήθη οι άνθρωποι να βρούνε καταφύγιο, ψωμί και πλούτο στη χώρα του χρυσαφιού. Έφτασε το μήνυμα και στην Ελλάδα. Κι άρχισαν τότε να ροβολάνε απ' τα ψηλά βουνά της, απ' τα χαμένα μες στ' άγρια φαράγγια χωριά της, απ' τις στάνες και τα πλίθινα καλύβια, παλικάρια γυρεύοντας να κάνουν το μεγάλο ταξίδι του μακρινού κόσμου».

# Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι τις 5 Μαρτίου του 2017. Ανοιχτή: 09:00-19:00