Μια σημείωση για τα οθωμανικά αρχεία

Ο Φάνης Δασούλας, μέλος Ε.ΔΙ.Π. (Εργαστηριακό Διδακτικό Προσωπικό) του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου, με επιστολή του στον «Τύπο Ιωαννίνων» αναφέρεται στα οθωμανικά αρχεία που αφορούν τη «Χώρα του Μετσόβου»

Η πρώτη οθωμανική απογραφή στο Σαντζάκι των Τρικάλων, δηλαδή το σημερινό θεσσαλικό χώρο και τμήμα των κεντρικών περιοχών της Στερεάς Ελλάδας, διενεργήθηκε αμέσως μετά την Άλωση, το 1454/1455. Η απογραφή αποτέλεσε ένα πολύτιμο εργαλείο για τους ερευνητές γιατί κατέστησε ευανάγνωστη τόσο τη δομή του φορολογικού και διοικητικού συστήματος που επέβαλαν οι νέοι κατακτητές όσο και τις οικονομικές και οικιστικές συμπεριφορές του πληθυσμού. Είναι επίσης σημαντική και για ανθρωπολογικές πληροφορίες που μας παρέχουν μεταξύ των άλλων και ονόματα των φορολογουμένων.

Δύο τούρκοι ιστορικοί, οι M. Delilbaşi και  M. Arikan, το 2001 εξέδωσαν το δίτομο έργο με τον τίτλο «Hicrî 859 Tarihli, Sûret - i Defter-i Sancak-i Tirhala I, Türk». Το έργο αυτής της απογραφής παρουσίασε η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης στο Συνέδριο των Ιωαννίνων το 2006. Από την  συνεργασία που είχαμε έγινε ταύτιση των ιστορικών ονομασιών οικισμών της Ηπείρου με τις σημερινές  προκειμένου να εκδώσει την πρώτη οθωμανική απογραφή του σαντζακιού των Ιωαννίνων η οποία διενεργήθηκε το 1564. Βέβαια, στην Ήπειρο εγκατάσταση Οθωμανών μαρτυρείται ήδη από το τέλος του 14ου αιώνα, ενώ από το 1430 οι Ηπειρώτες διατηρούσαν εμπορικά δικαιώματα σε όλη τη Βαλκανική. 

Το κατάστιχο αυτής της απογραφής του σαντζακιού των Τρικάλων έχει και ηπειρώτικο ενδιαφέρον, καθώς ένα  τμήμα της Πίνδου και συγκεκριμένα η περιοχή του Μετσόβου τότε υπάγονταν σε αυτό. Μέσα από τη φορολογική διαδικασία αποκαλύπτονται οι οικονομικές δομές και η συγκρότηση της κοινωνικής ιστορίας του Μετσόβου. Επίσης τα  στοιχεία που μας παρέχει η ανωτέρω απογραφή φανερώνουν ότι η περιοχή και οι οικισμοί που αργότερα αποτέλεσαν τη Χώρα Μετσόβου, συγκροτούσαν, ήδη από τα τέλη του Μεσαίωνα, ιδιαίτερη διοικητική-γεωγραφική ενότητα. Συγκεκριμένα μεταξύ των χωρίων (karye), τα οποία καταγράφονται στο hâss (1) του Ömer Bey (2), διοικητή του Σαντζακιού των Τρικάλων (Mîrlivâ –i Tirhala), είναι και το Μέτσοβο (Miçova), στο οποίο απογράφονται συγκεντρωτικά 7 οικισμοί από τους οποίους οι 6 φέρουν τον χαρακτηρισμό «υποκείμενο στο Μέτσοβο» (tâbi-i Miçova) (3). Συγκεκριμένα, καταγράφονται οι οικισμοί Nihori (4), Kato Kitona, Epano Kitona (5), Tiravatişte, Vitinos και Mila. Αναγνωρίζουμε αμέσως τα χωριά Vitinos (νυν Βοτονόσι), Tiravatişte (η Ντερβεντίστα νυν Ανθοχώρι) και Μηλιά. Αυτό σημαίνει ότι η κοιλάδα των πηγών του Μετσοβίτικου ποταμού και η κοιλάδα της Μηλιάς, οι δύο από τις τρεις κοιλάδες που συγκρότησαν αργότερα τη Χώρα Μετσόβου, το 1454 συγκροτούσαν τουλάχιστον φορολογική κοινότητα. Αντιλαμβανόμαστε ότι μία περιοχή που αποδίδει κοινό φόρο απαιτεί και έναν κοινό μηχανισμό είσπραξης του φόρου, γεγονός το οποίο μας παραπέμπει σε μία κοινή τοπική ηγεσία και κοινή εκπροσώπησή της έναντι των Οθωμανών.

Στη δεύτερη οθωμανική απογραφή της περιοχής που έγινε το 1505 (6) και η οποία παραμένει ακόμη ανέκδοτη τα πράγματα εμφανίζονται ελαφρώς διαφοροποιημένα. Αναφέρεται και πάλι το Μέτσοβο ως χωρίο (karye) υποκείμενο στα Τρίκαλα και καταγραμμένο στην προαναφερόμενη περιοχή (tâbi‘–i Tirhala, ze’âmet-i mezbûr). Αυτήν τη φορά όμως, οι οικισμοί της περιοχής προσδιορίζονται ως μαχαλάδες (mahalle) του Μετσόβου και όχι ως χωριστά χωριά (karye), όπως το 1454, κάτι που παραπέμπει στον προσδιορισμό «μαχαλάς», όπως αυτός  χρησιμοποιούνταν τον 18^ο αιώνα για τους οικισμούς της Χώρας Μετσόβου. Αυτό το στοιχείο μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η ονομασία Μέτσοβο δεν περιλαμβάνει μόνον τον κεντρικότερο οικισμό, αλλά ένα σύνολο οικισμών. Συγκεκριμένα, καταγράφονται οι οικισμοί Nihori (αναφέρεται και ως Pethori), Kato Peltonya( η Kato Kitona της απογραφής του 1454), Epano Peltonya (η Epano Kitona της απογραφής του 1454), Tiravatişte, Vitonoş (το Vitinos του 1454) και Milya ( αναφέρεται και ως Milina, η Mila του 1454). Έκπληξη αποτελεί ο πρωτοεμφανιζόμενος οικισμός Brostile, o μεγαλύτερος, μάλιστα, της περιοχής. Εδώ, δεν μπορούμε παρά να αναγνωρίσουμε την ονομασία «Προσήλιο», η οποία εμφανίζεται αργότερα ως ένας δευτερεύον προσδιορισμός της σημερινής κωμοπόλεως του Μετσόβου τον οποίο και θα σχολιάσουμε παρακάτω.

Τα παραπάνω στοιχεία μας δείχνουν ότι η κατοπινή «Χώρα Μετσόβου» δεν συγκροτήθηκε τυχαία, αλλά βασίστηκε σε μία προϋπάρχουσα γεωγραφική και διοικητική πραγματικότητα της περιοχής, η οποία ανάγεται τουλάχιστον στην πρώτη οθωμανική περίοδο. Αξιοπαρατήρητη, είναι και η φράση που διατυπώνει το οθωμανικό κατάστιχο του 1454 σύμφωνα με την οποίο, οι εκεί Kâfir (μη μουσουλμάνοι-άπιστοι) διέφευγαν το φόρο και καταγράφονται τώρα για πρώτη φορά. Αυτό σημαίνει ότι η περιοχή του Μετσόβου εντάχθηκε στο διοικητικό και φορολογικό σύστημα της Αυτοκρατορίας το 1454, δηλαδή μία εικοσαετία και παραπάνω από την πλήρη υποταγή της Θεσσαλίας και των Ιωαννίνων.

Οι προαναφερόμενε πρώτες οθωμανικές περιγραφές της περιοχής αναλύονται διεξοδικά ως προς τις οικιστικές, οικονομικές και ανθρωπολογικές τους πτυχές  στο υπό έκδοση πόνημα με τίτλο «Χώρα Μετζόβου. Οικονομία-κοινωνία-πολιτισμός. Διάρκειες του Ορεινού κόσμου».

(1) Hâss ή Hâs (Χάσι): ονομασία γαιών ενός σουλτάνου, σουλτανικού πρίγκιπα, μπεηρλέμπεη ή σαντζάκμπεη, από τις οποίες προέκυπτε ετήσιο εισόδημα πάνω από 100.000 άσπρα (akçe). Bλ. H. Inalcik, ό. π., σ. 378 και Η. Inalcik, ΤĪMĀR, The Encyclopaedia of Islam, (p.) [X: 502a]. 

(2) Ο Ömer Bey ήταν υιός του Τurhan Bey που το 1423 εδραίωσε οριστικά την τουρκική διείσδυση στην Θεσσαλία, η οποία είχεξεκινήσει από το 1396. Βλ. A. Βακαλόπουλος, Ιστορία…ό.π.,τόμ. Α΄, σ. 207, 211, 220-222. 

(3) Βλ. M. Delilbaşi – M. Arikan, Sûret - i Defter-i Sancak-i Tirhala I, Ankara 2001, σ. 26-27.

(4) Έκπληξη προκαλεί η αναφορά σε χωριό Nihori. Καμία τοπική παράδοση αλλά και καμία πηγή της περιοχής δεν αναφέρεται σε τέτοιον οικισμό. Σε μεταγενέστερη απογραφή του 1505 δίδεται τόσο ο τύπος Nihori, όσο και ο τύπος Pethori.  

(5) Εντύπωση προκαλεί η αναφορά σε χωριά Kato Kitona και Epano Kitona, που, προφανώς, πρόκειται για κακή καταγραφή των φράσεων Κάτω Γειτονιά και Επάνω Γειτονιά. Αυτές οι δύο ονομασίες εκφράζουν κάλλιστα δύο σωζόμενες μέχρι σήμερα στην τοπική γλώσσα γεωγραφικές διαιρέσεις του οικισμού του Μετσόβου.

(6) Βλ. Kατάστιχο απογραφής ΤΤ 36 (Başvekalet Arsivi Κων/πολη). M. 1506 TARİHLİ MUFASSAL TAHRİR DEFTERİ, 320 Re’âyâ-yı Miçova, der tasarruf-ı Balı Bey bin İskender Bey, an tahvîl-i Hüsam Bey, defterdâr-ı Rumili.