Μάχη του Καλπακίου: «θεατρική αναβίωση της ιστορίας» δίπλα μας

Η αναπαράσταση της μάχης του Καλπακίου, της πρώτης δηλαδή εκτεταμένης σύγκρουσης του ιταλικού και του ελληνικού στρατού το 1940, είναι σε ένα βαθμό το δικό μας… Γκέτισμπεργκ. Ο λόγος είναι ότι αποτελεί το παλιότερο στην Ελλάδα δείγμα του «historical reenactment», της «ιστορικής αναθέσπισης», ενός παγκόσμιου κινήματος αναβίωσης ιστορικών γεγονότων που έχει βαθιές ιστορικές ρίζες.

Σήμερα, μια από τις μεγαλύτερες αναπαραστάσεις ιστορικών μαχών, είναι αυτή του Γκέτισμπεργκ, της κομβικότερης μάχης του αμερικάνικου Εμφυλίου. Πριν από 104 χρόνια, στη «Μεγάλη συνάντηση του 1913» για την 50η επέτειο της μάχης, μαζεύτηκαν πάνω από 50.000 βετεράνοι του πολέμου, οι οποίοι αναπαρέστησαν πολλές από τις πτυχές της. Η πιο κλασική, είναι η «Επίθεση του Πίκετ», εκεί που οι Νότιοι προσπάθησαν ανεπιτυχώς να σπάσουν τη γραμμή των Βορείων, προελαύνοντας για σχεδόν ένα μίλι, σε ανοιχτό πεδίο.

Πίσω όμως στο Καλπάκι. Η αναπαράσταση της μάχης, κάθε χρόνο κινητοποιεί μια σειρά ανθρώπους και παράγοντες, όχι μόνο αυτοδιοικητικούς ή και στρατιωτικούς. Η μάχη έχει κανονική σκηνοθεσία, ενώ διαθέτει ακόμα και ομάδα ειδικών εφέ.

Η αναπαράσταση της μάχης του Καλπακίου ξεκίνησε το 1999. Τα «Καλπάκια» είχαν ξεκινήσει πέντε χρόνια νωρίτερα, ως ενιαίος εορτασμός, με «κλασικές» συνταγές όμως, χορευτικά, εκδηλώσεις κ.λπ. «Το 1999, με τον Ηλία Γκέκα αποφασίσαμε να κάνουμε την αναπαράσταση της μάχης. Βρήκε ένα σκηνοθέτη από Αθήνα που είχε μια μικρή σχετική πείρα, γράφτηκε το σενάριο και ξεκινήσαμε» λέει ο δήμαρχος Πωγωνίου (και νωρίτερα, Καλπακίου), Κώστας Καψάλης. «Τα πρώτα χρόνια βέβαια ήταν διαφορετικά. Αλλά όσο περνούσε ο καιρός, η αναπαράσταση βελτιωνόταν. Τα φώτα και ο ήχος ήρθαν από την Αθήνα, ενώ και ο στρατός, που στην αρχή δεν μας εμπιστευόταν ακόμα, άρχισε να συμμετέχει», συνεχίζει.

Στην αρχή, για τις ανάγκες της αναπαράστασης ντύθηκαν φαντάροι κάτοικοι της περιοχής και παιδιά του σχολείου. Ακόμα και σήμερα όμως, η συμμετοχή των κατοίκων είναι ενεργή. «Συμμετέχουν περίπου 40 άτομα. Στη μάχη, παίρνουν μέρος μόνο κανονικοί στρατιώτες, οι οποίοι ‘το ζουν’ κανονικά» συνεχίζει ο κ. Καψάλης. «Ασχολούνται επίσης τα μέλη του ΚΑΠΗ, βοηθώντας στα σκηνικά», συνεχίζει.

Φέτος, αναμένεται να πάρει μέρος η Ομάδα Αναβίωσης ΕΣ 1940, η πρώτη οργανωμένη ελληνική reenacting ομάδα. «Πέρυσι τους είχαμε στην απόδοση τιμών, φέτος θα συμμετέχουν», λέει ο κ. Καψάλης.

Η μάχη του Καλπακίου τυπικά εκτείνεται από τις 2 Νοεμβρίου, οπότε και ξεκινάει η οργανωμένη επίθεση του ιταλικού στρατού σε ελληνικό έδαφος, μέχρι τις 10 του μήνα που αποκρούεται και ξεκινάει η επίθεση της 8ης Μεραρχίας. Μέχρι τις 2 Νοεμβρίου, ο ιταλικός στρατός προελαύνει σε όλο το μήκος του μετώπου, όπου οι μονάδες προκάλυψης αντιστέκονται προκειμένου να οργανωθεί η άμυνα στα μετόπισθεν. Σταδιακά, οι μονάδες συμπτύσσονται στην περιοχή του Καλπακίου, η οποία είναι και το «φυσικό πέρασμα» προς το λεκανοπέδιο Ιωαννίνων. Μέχρι τις 2 του μήνα, οι Ιταλοί κάνουν αναγνωρίσεις και σποραδικούς βομβαρδισμούς.

«Βρίσκομαι συνέχεια στο παρατηρητήριό μου στο ύψωμα πάνω από τη σχολή Βελλάς. Βλέπω όλο τον κάμπο των Δολιανών. Τα ελληνικά χωριά μας, που βρίσκονται στην περιοχή αυτή, έχουν καταληφθεί. Οι Ιταλοί προωθούν δυνάμεις. Βλέπω κάθε μέρα φάλαγγες να κατεβαίνουν. Πυροβολικό, άρματα, μοτοσικλέτες, ιππικό κλπ. Η δική μου πυροβολαρχία δε σταματάει ούτε μέρα, ούτε νύχτα. Πού να πρωτοχτυπήσω; Εγώ άγρυπνος, οι πυροβολητές μου τα ίδια. Να μια φάλαγγα Ιταλών. Να τρία άρματα μάχης: Να δύο πυροβολαρχίες, που μας βομβαρδίζουν. Να ένα εχθρικό παρατηρητήριο. Διαταγές μια πάνω στην άλλη. "Βάλλατε εις Γέφυρα Αγιούς, όπου Ιταλικό Μηχανικό προσπαθεί επισκευάσει. Βάλλατε συγκέντρωσιν αρμάτων εις δάσος πλησίον Ζαραβίνας κλπ."» περιγράφει στα απομνημονεύματά του ο Στέλιος Βαμβέτσος, διοικητής πυροβολικού τότε, στην 8η Μεραρχία. «Κάποιο πρωινό οι φασιστικές ορδές με άρματα, μοτοσικλέτες κλπ. ξεχύνονται στο Καλπάκι. Το ελαφρύ πυροβολικό μας θαυματουργεί. Το πεζικό μας αντιστέκεται. Η μάχη κρατάει ως το βράδυ. Οι Ιταλοί σπάζουν τα μούτρα τους. Τα περισσότερα άρματα που έχουν εγκαταλειφθεί κείτονται καταστραμμένα. Η κύρια μάχη του Καλπακίου κρίθηκε. Οι φασίστες Ιταλοί υποχωρούν ντροπιασμένοι. Σε λίγες μέρες, άρχισε η υποχώρηση του εχθρού και η δική μας προέλαση», συνεχίζει.

Η αναπαράσταση της μάχης, ακολουθεί ένα συγκεκριμένο σενάριο. «Το σενάριο έχει γραφτεί με τη βοήθεια αρχείων από το Πολεμικό Μουσείο» τονίζει ο κ. Καψάλης. Επίσης, έχει στηριχτεί στα ιστορικά ντοκουμέντα και αρχεία του ΓΕΣ, στα οποία οι μάχες αποτυπώνονται με ακρίβεια, όπως τις κατέγραψαν στις ημερήσιες διαταγές και στις αναφορές οι αξιωματικοί του στρατού.  

Το σενάριο της αναπαράστασης διαρκεί 37 λεπτά. Μετά την ομιλία, γίνεται η αφήγηση για το ξεκίνημα του πολέμου. «Ανάμεσα στην αφήγηση, έχουμε 15 ζωντανές σκηνές». Αυτές, περιλαμβάνουν την εμψύχωση των κατοίκων, την αναπαράσταση των γυναικών που φτιάχνουν τα αμπριά κ.ο.κ. Υπάρχει άτομο που καθοδηγεί τους στρατιώτες και φυσικά, υπάρχουν τα φώτα, ο ήχος, το σύνολο των εφέ.

«Μόνο τις σκηνές αλλάζουμε τόσα χρόνια. Κάποιες, όπως για παράδειγμα τις γυναίκες της Πίνδου, δεν τις είχαμε παλιότερα. Τώρα, τις βλέπουμε ζωντανά, να ανηφορίζουν φορτωμένες. Δεν έχουμε πειράξει τα ιστορικά γεγονότα» λέει ο κ. Καψάλης.

Φυσικά, μια τέτοιου είδους αναπαράσταση, όπως όλες οι αντίστοιχες, απευθύνεται και στο συναίσθημα όσων έχουν κάποια πιο στενή σχέση με τα γεγονότα. «Συνδέει τις μνήμες των παλιότερων με το σήμερα, αλλά και τις παραστάσεις που έχουμε και εμείς οι νεότεροι, που τους έχουμε ακούσει» περιγράφει ο κ. Καψάλης. «Πέραν της ηθικής υποχρέωσης που νιώθουμε ότι έχουμε, το πιο σοβαρό είναι ότι τα παιδιά βιώνουν την τοπική μας ιστορία. Τους μένει. Επιπλέον, υπάρχει και το άλλο: έρχονται λεωφορεία από Θεσαλλονίκη, από Πελοπόννησο, από παντού».

Σταδιακά, τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί και άλλες τέτοιες αναπαραστάσεις. Η Ομάδα Αναβίωσης έχει συμμετάσχει στην αναβίωση της μάχης στο οχυρό Ιστίμπεη, της γραμμής Μεταξά.

 Όσο αυξάνεται η «τάση», τόσο «ψήνεται» να συμμετάσχει και ο επίσημος στρατός. Όσο για το εκτός συνόρων «κίνημα αναβίωσης», έχει φτάσει σε δυσθεώρητα πλέον επίπεδα. Φυσικά, υπάρχουν και οι περιπτώσεις κατά τις οποίες οι «αναβιωτές» δεν υποκινούνται από εντελώς αγαθά κριτήρια. Πριν από μια δεκαετία, ο Τζον Σουίνι, δημοσιογράφος του BBC ανακάλυψε ότι ανάμεσα σε εκείνους που «έπαιζαν» τους Γερμανούς σε αναπαραστάσεις, δεν το έκαναν απλώς για την ιστορική μνήμη, αλλά… είχαν μπει υπερβολικά στο ρόλο, εκφράζοντας ρατσιστικές απόψεις. Στην Αγγλία, μια από τις μεγαλύτερες ομάδες είναι η «Εταιρία του Αγίου Γεωργίου», η οποία ειδικεύεται στις αναπαραστάσεις της περιόδου του Καρόλου της Βουργουνδίας, όχι μόνο τις στρατιωτικές, αλλά και τις πλευρές της πολιτικής ζωής.

Τα φετινά Καλπάκια αρχίζουν σήμερα, 26 Οκτωβρίου. Η αναπαράσταση της μάχης θα γίνει αύριο, 27 του μήνα, στη "σπηλιά Κατσιμήτρου", στις 19.15