Les Rencontres d'Arles: μια εμπειρία από ένα φωτογραφικό φεστιβάλ

Του Παναγιώτη Παπουτσή

Φέτος για πρώτη μου φορά επισκέφτηκα το φεστιβάλ της Aρλ. Σας παραθέτω λοιπόν την εμπειρία μου, καθώς και την ανάλυση κάποιων στοιχείων, μέρος της διπλωματικής εργασίας των μεταπτυχιακών μου σπουδών.

Η πόλη της Aρλ ζει από το φεστιβάλ και αναζωογονείται από αυτό. Δρόμοι ιστορικοί, μικρές αποστάσεις, η ενέργεια και οι ρυθμοί της κινούνται γύρω από την φωτογραφία. Όλοι οι χώροι, οι φορείς και οι κάτοικοι εμπλέκονται με την διοργάνωση, είτε άμεσα, είτε έμμεσα. Όμορφη πόλη, λόγω του μικρού της μεγέθους (52.000 περίπου κατοίκων) είναι ιδανική για περιπάτους και χαίρεσαι να ανακαλύπτεις.

Είναι ένα επιτυχημένο παράδειγμα δημιουργίας πολιτιστικής ταυτότητας, μιας μικρής πόλης με παγκόσμια πλέον αναγνωρισιμότητα. Το Φεστιβάλ είναι πλήρες, μεγαλοπρεπές, αξιόλογο, με μια επικοινωνιακή πολιτική η οποία δεν φοβάται να τολμά. Προσφέρει σε ετερόκλητο, πολλές φορές, κοινό μια διαφορετική αντίληψη για το τί είναι μια έκθεση φωτογραφίας και με ποιο τρόπο μπορεί να συνδέσει τους ανθρώπους με την εικόνα. Με την καινοτόμα επιμέλεια των εκθέσεων, συνδυάζονται διαφορετικά είδη τέχνης με την φωτογραφία. Συναντάς από πρωτοποριακές εγκαταστάσεις και προβολές, μέχρι εκθέσεις φωτογραφίας μέσα σε εκκλησίες, (ένιωσα τον αφορισμό στην σκέψη και μόνο να τολμήσουμε κάτι τέτοιο στην Ελλάδα!).

Όπως όλες οι διοργανώσεις και η Αρλ έχει τα αρνητικά της, τα οποία σε καμία περίπτωση δεν μειώνουν το συνολικό εκπληκτικό αποτέλεσμα. Ένα αρνητικό ήταν η αρκετή ζέστη σε 3 από τους εκθεσιακούς χώρους, η οποία όσο και να είχες διάθεση να παρακολουθήσεις τις εκθέσεις δεν τα κατάφερνες. Κάποιες φορές ένιωσα με ορισμένες εκθέσεις, ότι πλατειάζει και φλυαρεί η διοργάνωση, ανακαλύπτοντας όμως πάντα  φωτογράφους οι οποίοι σου δίνουν τον ενθουσιασμό να συνεχίσεις και στους επόμενους. Οι εκθέσεις οι οποίες ξεχώρισαν ήταν των Ethan Levitas & Garry Winogrand και του Eamonn Doyle. Τέλος, οι περισσότεροι υπεύθυνοι των χώρων δεν μιλούσαν αγγλικά, ούτε καν σε βασικό επίπεδο, γεγονός το οποίο για ένα διεθνές φεστιβάλ φωτογραφίας, όπως της Αρλ, είναι σημαντικό.

Το Les Rencontres d'Arles (παλαιότερα γνωστό ως Rencontres Internationales de la Photographie d'Arles), είναι ένα καλοκαιρινό φεστιβάλ φωτογραφίας το οποίο διοργανώθηκε για πρώτη φορά το 1970 από τον φωτογράφο Lucien Clergue, τον συγγραφέα Michel Tournier και τον ιστορικό Jean-Maurice Rouquette.

Οι εκθέσεις διεξάγονται σε διάφορες τοποθεσίες πολιτιστικής κληρονομιάς και κατάλληλα στάδια σχεδιασμένα για το σκοπό αυτό. Μερικά χαρακτηριστικά σημεία (για παράδειγμα παρεκκλήσια του 12ου αιώνα ή βιομηχανικά κτίρια του 19ου αιώνα), είναι ανοικτά για το κοινό μόνο κατά τη διάρκεια του φεστιβάλ.

Πολλοί φωτογράφοι έχουν ανακαλυφθεί από το Les Rencontres d'Arles, γεγονός που δείχνει την βαρύτητα που έχει δώσει το φεστιβάλ στο φωτογραφικό και σύγχρονο δημιουργικό ταλέντο.

Για την επίτευξη των στόχων του, το Φεστιβάλ συνεργάζεται με σπεσιαλίστες της φωτογραφίας, περίπου είκοσι κάθε χρόνο από διαφορετικά πεδία. Μερικές φορές, μέρος του προγραμματισμού ανατίθεται σε έναν καλλιτέχνη. Παράδειγμα αποτελούν οι περιπτώσεις των Martin Parr, το 2004 ή ο Raymond Depardon, το 2006 ή o γεννημένος στην Arles μόδιστρος Christian Lacroix, το 2008, ή ακόμη και η Nan Goldin το 2009. Από τον Σεπτέμβριο του 2014 νέος καλλιτεχνικός Διευθυντής του φεστιβάλ είναι ο  Sam Stourdze.

Το Les Rencontres d'Arles βρίσκεται πάντα στην αιχμή των εξελίξεων της φωτογραφικής εικόνας, συμβαδίζοντας με καινοτόμες διαδικασίες και με νέες προσεγγίσεις της φωτογραφικής τέχνης.

Εκπαιδευτικός χαρακτήρας

Το Les Rencontres d'Arles δίνει μεγάλη έμφαση στην εκπαίδευση και την ανάδειξη φωτογράφων και επιμελητών που έχουν αποφοιτήσει από την σχολή της Arles. Ο τίτλος της διοργάνωσης του 2014 ήταν Mία Γαλλική σχολή. Στόχος τους να ενισχύσουν τα κονδύλια για προγράμματα εκπαίδευσης εταιρειών και σπουδαστών για όλη την χρονιά.

Οι ενδιαφερόμενοι φωτογράφοι μπορούν να παρουσιάσουν το φωτογραφικό τους έργο και να δεχθούν κριτική για την δουλειά τους. Κάποιοι από αυτούς έχουν την ευκαιρία να παρουσιάσουν την έκθεση τους σε όλο το φεστιβάλ. Φωτογράφοι υποβάλουν την εργασία τους στην εκπαιδευμένη ματιά των διεθνούς φήμης γνώστες της φωτογραφίας: εκδότες, επιμελητές εκθέσεων, διευθυντές μουσείων, διευθυντές οργανισμών, ιδιοκτήτες γκαλερί, συλλέκτες και καλλιτεχνικούς διευθυντές.

Τα φωτογραφικά εργαστήρια επιτρέπουν στους φωτογράφους να συμμετέχουν σε ένα δημιουργικό εγχείρημα, με αιχμή αισθητικής και τεχνικής φύσεως φωτογραφικές προκλήσεις. Γνωστοί φωτογράφοι υλοποιούν τακτικά εργαστήρια για το Rencontres d'Arles όπως οι: Guy le Querrec, Antoine d' Agata, Martin Parr, Rene Burri, Joan Fontcuberta.

Η δράση «Επιστροφή στο Σχολείο με Εικόνες» έχει αποτελέσει σημαντικό στοιχείο στην παιδαγωγική πολιτική του Rencontres από το 2004. Κατά τις δύο πρώτες εβδομάδες του Σεπτεμβρίου, οι μαθητές από το δημοτικό σχολείο επισκέπτονται τις εκθέσεις του Φεστιβάλ. Η εκδήλωση αξιοποιεί το πρόγραμμα του φεστιβάλ, ως μέρος μιας ευρύτερης πολιτικής για τον εκδημοκρατισμό του πολιτισμού, φέρνοντας τις εικαστικές τέχνες σε ένα νεανικό κοινό, από τους οποίους μαθητές, ένα σημαντικό ποσοστό είναι η πρώτη τους επαφή με τη σύγχρονη τέχνη.

Προϋπολογισμός, επισκεψιμότητα, απασχόληση

Ο προϋπολογισμός του φεστιβάλ Les Rencontres d'Arles για το 2015 ήταν 6.3 εκατομμύρια χωρίς τους φόρους. Το 40% του ποσού αυτού δόθηκε από δημόσια χρηματοδότηση, το 40% από τις εισπράξεις (κυρίως πωλήσεις εισιτηρίων και προϊόντων) και το 20 % από τον ιδιωτικό τομέα.

Το μόνιμο προσωπικό των ανθρώπων που εργάζεται όλη την χρονιά είναι 15 άτομα. Στο Rencontres d'Arles απασχολούνται συνολικά 368 άτομα, στην πλειονότητά τους στις πωλήσεις εισιτηρίων, στα καταστήματα πώλησης και στην ασφάλεια. Οι 201 από αυτούς τους εργαζόμενους προσλαμβάνονται με επιδοτούμενες συμβάσεις εργασίας. Στο πλαίσιο των συμβάσεων αυτών, το φεστιβάλ προσφέρει εκπαίδευση πριν και μετά την διοργάνωση, κερδίζοντας επιπλέον επαγγελματικά προσόντα, τα οποία αναγνωρίζονται από τις τοπικές επιχειρήσεις. Το φεστιβάλ συνεργάζεται με ξενοδοχεία, εστιατόρια και διάφορες εταιρείες παροχής υπηρεσιών που βασίζονται στην περιοχή, στοχεύοντας στην τόνωση της τοπικής οικονομίας άμεσα. Σύμφωνα με την Herve Schiavetti, Δήμαρχο της Αρλ, οι άμεσες θέσεις εργασίας προσωρινής εργασίας, μείωσαν το ποσοστό ανεργίας κατά 5% (4.000 άτομα). Αυτό δεν περιλαμβάνει τις έμμεσες θέσεις εργασίας, όσον αφορά κυρίως στον κλάδο της φιλοξενίας.

Το 2015, 93.000 άτομα επισκέφθηκαν τις εκθέσεις στο Rencontres d'Arles (84.000 το 2011, 75.000 το 2012), η οποία είναι η υψηλότερη προσέλευση των 46 χρόνων διοργάνωσης. Οι επισκέπτες στο Les Rencontres d'Arles είναι ιδιαίτερα πιστοί. Το 2013, το 70% από αυτούς είχαν ήδη έρθει τουλάχιστον μία φορά στο παρελθόν. Οι Γάλλοι επισκέπτες αντιπροσώπευαν το 86% του συνόλου του τρέχοντος έτους (Les Rencontres d'Arles Photography Festival, rencontres-arles.com).    

Γαλλική Πολιτιστική Στρατηγική

Η γαλλική πολιτική βούληση για υποστήριξη της πολιτιστικής βιομηχανίας και περαιτέρω επένδυση σε αυτήν, είναι εμφανής και συνεχής. Αυτό συμβαίνει κυρίως λόγω των θετικών οικονομικών αποτελεσμάτων της στο σύνολο της οικονομίας με μια συμμετοχή 46.7 δισεκατομμυρίων ευρώ, τα οποία προέρχονται από παραπλήσιες δραστηριότητες.

Σε μια έκθεση των Υπουργείων Πολιτισμού και Οικονομικών της  Γαλλίας, στις αρχές του 2014, διαπιστώνονται τα σημαντικά έσοδα που αποφέρει ο πολιτισμός στο κράτος δημιουργώντας 670.000 θέσεις εργασίας. Η έκθεση συντάχθηκε στη διάρκεια της θητείας της Aurelie Filippetti στο Υπουργείο Πολιτισμού και σημειώνει ότι το όφελος για το γαλλικό κράτος φτάνει τα 57.8 δισεκατομμύρια ευρώ του ΑΕΠ, το οποίο αντιστοιχεί στο 3.2 του συνόλου. Δηλαδή, συνεισφέρει επτά φορές περισσότερο από την αυτοκινητοβιομηχανία (Εθνικό Ινστιτούτο Στατιστικής και Οικονομικών μελετών). Σε αυτό το νούμερο προστίθενται άλλοι 870.000 επαγγελματίες του πολιτιστικού τομέα που απασχολούνται σε μη πολιτιστικές επιχειρήσεις (Romain Renier, 03/01/2014, latribune.fr).

Επικοινωνιακή στρατηγική του Les Rencontres d'Arles και η ανάλυση του δημιουργικού      

Βασικός σκοπός της επικοινωνιακής στρατηγικής είναι η διαφοροποίηση από τα υπόλοιπα φωτογραφικά φεστιβάλ της Ευρώπης. Η καινοτομία, τα νέα ρεύματα στην τέχνη της φωτογραφίας, οι πρωτοποριακές εκθέσεις φωτογραφίας, είναι σημεία που δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στον τρόπο που επικοινωνούν την διοργάνωση τους (βλ., τη συνέντευξη της δημοσιογράφου Capucine Cousin, στις 02/07/2012, strategies.fr).

Το δημιουργικό είναι αναπόσπαστο κομμάτι της επικοινωνιακής στρατηγικής, καθώς έλκει το ενδιαφέρον του κοινού, διαμορφώνει το επιθυμητό προφίλ μιας διοργανώσεως και προωθεί το μήνυμα στους τελικούς αποδέκτες. Παρατηρώντας τα τρία διαφορετικά εικαστικά στις αφίσες του φεστιβάλ, αμέσως αντιλαμβάνεται κανείς την κοινή αναφορά στις "Αντιθέσεις", η ανατροπή στο προφανές, η αποκάλυψη που δημιουργεί  και ορίζει μια εικόνα που μπορεί και τελικά να είναι  η πραγματική της. Κανείς δεν μπορεί να ξέρει. Όλα είναι θέμα προοπτικής, δηλαδή, από ποιά σκοπιά βλέπεις τον κόσμο γύρω σου,  όπως συμβαίνει και στην τέχνη της φωτογραφίας: από ποιά σκοπιά φωτογραφίζεις το αντικείμενο σου.

Ποικιλομορφία, διαφορετικότητα και ελευθερία είναι οι λέξεις που γεννιούνται από τις αφίσες αυτές. Συναντώνται διαφορετικοί καλλιτέχνες απ' όλα τα μέρη της γης, διαφορετικές οπτικές και φωτογραφικές προσεγγίσεις κάθε αντικειμένου (Αντώνης Κουμουνδούρος).

Το μέλλον

Όπως αναφέρει ο πρώην διευθυντής του φεστιβάλ Francois Hebel, η διαφοροποίηση του Les Rencontres d'Arles photography festival με το Perpignan είναι στο είδος της διοργάνωσης, αλλά και στην στόχευση τους. Το Perpignan προσανατολίζεται στο φωτορεπορτάζ και στους δημοσιογράφους, ενώ το Les Rencontres d'Arles Photography Festival ασχολείται με την καλλιτεχνική φωτογραφία. Ο πραγματικός ανταγωνιστής τους είναι το Photo Espana. Χαρακτηριστικά, αναφέρει ότι στην Arles  παράγουν οι ίδιοι αυτά που εκθέτουν και μετράνε πάνω από 60 εκθέσεις κάθε χρόνο. Το κοινό της διοργάνωσης  έχει δεκαπλασιαστεί σε 10 χρόνια, κυρίως, επειδή έχει γίνει της μόδας η τέχνη της φωτογραφίας και η αγορά έχει αναπτυχθεί, καθώς δημιουργήθηκαν συλλέκτες φωτογραφικών έργων παγκοσμίως (βλ. τη συνέντευξη της δημοσιογράφου Capucine Cousin, στις 02/07/2012, strategies.fr).

Διαρκής ανησυχία για όλους τους συντελεστές οποιασδήποτε διοργάνωσης είναι η ολοένα αυξανόμενη βελτίωση της. Ίσως αυτός είναι και ο κύριος λόγος επιτυχίας του φεστιβάλ της Arles, ο οποίος και εναπόκειται στην φροντίδα και την εξειδίκευση των διοργανωτών του. Βασικό ζητούμενο για το εν λόγω φεστιβάλ είναι η διαφύλαξη της επιτυχημένης και ηγετικής του πορείας στον κόσμο των φωτογραφικών διοργανώσεων. Η διασφάλιση αυτή πραγματώνεται μόνον μέσα από την διαρκή ανανέωση εξειδικευμένων συνεργατών, την εξασφάλιση των κατάλληλων οικονομικών πόρων που απαιτούνται για την διοργάνωση, όπως και την αδιάκοπη φροντίδα της επίσημης πολιτείας, η οποία και μπορεί να θωρακίσει την διοργάνωση.

Παρατηρούμε ότι σημαντικό μέρος της επικοινωνιακής στρατηγικής της Arles στοχεύει στην ενημέρωση της τοπικής κοινωνίας για τα οφέλη που αποκομίζει η πόλη από την διοργάνωση του φεστιβάλ με την ανάρτηση ενός μικρού απολογισμού της κάθε χρονιάς. Αναφέρονται χαρακτηριστικά τα στοιχεία της μείωσης της ανεργίας κατά 4.000 πολίτες και το οικονομικό όφελος των τοπικών επιχειρήσεων από την διοργάνωση του φωτογραφικού φεστιβάλ. Εστιάζει στους λάτρεις της σύγχρονης φωτογραφίας (γκαλερίστες, συλλέκτες, και φυσικά στους ίδιους τους καλλιτέχνες), σε παγκόσμια κλίμακα με τη συνεργασία με σημαντικά διεθνή Μ.Μ.Ε. Επιπλέον, τονίζει την σπουδαιότητα της παραγωγής φωτογράφων και επιμελητών από την σχολή τους. Τέλος, επιθυμεί να έχει την ταυτότητα του φεστιβάλ που ακολουθεί την καινοτομία και ενισχύει τις νέες τάσεις στην φωτογραφία (Παναγιώτης Παπουτσής, 2015, Επικοινωνιακές Στρατηγικές Ευρωπαϊκών Φωτογραφικών Φεστιβάλ, Μικρές πόλεις μεγάλες διοργανώσεις).