Καλός δρόμος, κακός δρόμος

Της Βασιλικής Κατή

(αναδημοσίευση από το περιοδικό Οικοτοπία)

Οι δρόμοι διευκολύνουν την επικοινωνία των ανθρώπων, τη διακίνηση των αγαθών και είναι συνώνυμοι της «ανάπτυξης» στη συνείδηση του μέσου πολίτη. Είναι όμως πάντα καλός ένας νέος δρόμος; Χρειάζεται να διανοίγονται νέοι δρόμοι στις τελευταίες παρθένες φυσικές περιοχές του πλανήτη;

Η απάντηση είναι ένα ηχηρό «όχι» από τους επιστήμονες παγκοσμίως. Οι δρόμοι θεωρούνται ίσως η πιο καταστροφική παρέμβαση του ανθρώπου στη φύση όταν διεισδύουν σε τέτοιες περιοχές μεγάλης οικολογικής αξίας. Η βιοποικιλότητα χάνεται και οι οικοσυστημικές υπηρεσίες φθίνουν. Πολλές τέτοιες υπηρεσίες παρέχει η φύση δωρεάν, όπως η προστασία από τις φυσικές καταστροφές, η ρύθμιση του κλίματος, η επικονίαση, ή η διατήρηση του υδρολογικού ισοζυγίου. Αν αυτές υποβαθμιστούν περαιτέρω, ο κίνδυνος όχι απλά για την ευμάρεια, αλλά και για την ίδια την επιβίωση της ανθρωπότητας είναι υπαρκτός.

Νέα δεδομένα ήρθαν στο φως της δημοσιότητας αυτή τη χρονιά για την κατάσταση της φύσης στον πλανήτη (IPBES) και στην Ευρώπη (EEA). Οι δύο εκθέσεις καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα: Η κατάσταση της φύσης είναι πλέον ανησυχητική, απειλούμενη σοβαρά από την αλλαγή της χρήσης γης, την υπερβολική χρήση των φυσικών πόρων, την κλιματική αλλαγή, τη ρύπανση και τα εισβλητικά είδη, με φθίνουσα σειρά σπουδαιότητας. Οι δρόμοι συνδέονται και με τις πέντε κύριες αιτίες απώλειας της βιοποικιλότητας.

Το τρίπτυχο δρόμοι-αλλαγή χρήσης γης-απώλεια βιοποικιλότητας

Έστω ότι ένας δρόμος κατασκευάζεται σε ένα παρθένο τροπικό δάσος της Βραζιλίας, δίνοντας πρόσβαση για πρώτη φορά σε εταιρείες να εισέρθουν στο οικοσύστημα για να αποψιλώσουν το δάσος και να καρπωθούν τη ξυλεία του, να προχωρήσουν σε εξορυκτικές δραστηριότητες και εν τέλει να το μετατρέψουν σε βοσκότοπο για βοοειδή. 

Το δασικό οικοσύστημα χάνεται, μαζί του και όλοι οι πληθυσμοί των ειδών που φιλοξενούσε και οι γενετικοί τους πόροι, οι οποίοι ίσως να έκρυβαν την ουσία που θα θεράπευε τον καρκίνο. Ιοί και παράσιτα, με ξενιστές τα είδη του δάσους, έχουν πιθανόν μεταφερθεί τώρα στους «εισβολείς» – δηλαδή ίσως να ξεκίνησε μια νέα πανδημία για την ανθρωπότητα.

Το δάσος έχει τώρα μετατραπεί σε ένα πολύ πιο υποβαθμισμένο οικοσύστημα βοσκοτόπου με φθίνουσες οικοσυστημικές υπηρεσίες, καθώς ένας βοσκότοπος όχι μόνο έχει μικρότερη βιοποικιλότητα από ένα πλούσιο τροπικό δάσος, αλλά επιπλέον αποθηκεύει πολύ λιγότερο νερό στον υδροφόρο ορίζοντα και πολύ λιγότερο άνθρακα στο έδαφος. Και για του λόγου του αληθές, το 30% των ανθρωπογενών εκπομπών του διοξειδίου του άνθρακα απομακρύνονται από τα χερσαία οικοσυστήματα, με τα τροπικά δάση να έχουν το μεγαλύτερο ρόλο σε αυτό και άρα στην αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης.

Άρα, ο νέος δρόμος ενέτεινε το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής από τα αέρια του θερμοκηπίου που εκλύθηκαν για να κατασκευαστεί η άσφαλτος, αλλά και από την απώλεια του τροπικού δάσους. Είναι ένα τυπικό παράδειγμα των σοβαρών επιπτώσεων που έχει η αλλαγή της χρήσης γης, με έναυσμα το νέο δρόμο. Συνήθως αυτός ο «πρώτος δρόμος» συνοδεύεται από επιπλέον επέκταση του οδικού δικτύου με όλες τις παραπάνω αθροιστικές επιπτώσεις, κάτι που φέρεται ως «μεταδοτική ανάπτυξη».

Στην Ελλάδα

Έστω ότι ένας νέος δρόμος διανοίγεται για πρώτη φορά σε βουνό της Πίνδου για να κατασκευαστεί μια ξενοδοχειακή μονάδα και ένα αιολικό πάρκο. Ο δρόμος διασχίζει το δάσος και φτάνει στα ορεινά λιβάδια όπου θα γίνουν τα έργα. Ήδη έδωσε πρόσβαση στην ξύλευση υπεραιωνόβιων δέντρων, και οι πληθυσμοί προστατευόμενων ειδών που εξαρτώνται από τα ώριμα δέντρα, όπως οι δρυοκολάπτες και τα σαπροξυλικά έντομα θα μειωθούν. Λόγω της πρόσβασης που έδωσε ο δρόμος ήρθε και μια νέα επένδυση: μια μεγάλη κτηνοτροφική μονάδα βοοειδών.

Η υπερβόσκηση έχει τώρα μειώσει δραματικά τους πληθυσμούς των ειδών της χλωρίδας, και εντομοπανίδας, συμπεριλαμβανομένων και των επικονιαστών, στο συγκεκριμένο τμήμα του βουνού, ενώ μία πηγή δεσμεύτηκε για τις αυξημένες ανάγκες των κτηνοτροφικών ζώων. Η μεταδοτική ανάπτυξη έφερε στο μεταξύ και άλλα αιολικά πάρκα στην περιοχή και τα άλλοτε εκτεταμένα ορεινά φυσικά λιβάδια έχουν τώρα μετατραπεί σε ένα μωσαϊκό από μικρά λιβαδικά κομμάτια που διαχωρίζονται από δρόμους και τεχνητές επιφάνειες.

Έχει λάβει χώρα δηλαδή το φαινόμενο του κατακερματισμού που επηρεάζει αρνητικά όλα τα είδη και ιδιαίτερα αυτά που χρειάζονται πολύ χώρο για να ζήσουν. Το αγριόγιδο ήδη εγκατέλειψε το βιότοπό του και συγκεντρώθηκε σε μικρό κομμάτι του βουνού, μακριά από δρόμους, αποφεύγοντας την όχληση από τη θήρα και τη λαθροθηρία.

O πληθυσμός της προστατευόμενης πεταλούδας Parnassius apollo μειώθηκε, γιατί οι δρόμοι και οι επιχωματώσεις τους μείωσαν την έκταση που φύονταν τα φυτά του γένους Sedum από τα οποία η πεταλούδα εξαρτάται. Ίσως και να εξαφανιστεί από το βουνό, εξαρτάται από την έκταση των δρόμων και της υπερβόσκησης. Δύο ενδημικά και κρίσιμα κινδυνεύοντα είδη άπτερων ακρίδων που ζούσαν αποκλειστικά σε λίγα στρέμματα στη ράχη του βουνού ίσως και να εξαφανιστούν από τον πλανήτη, αν οι επιχωματώσεις λάβουν χώρα τυχαία στο περιορισμένης έκτασης ενδιαίτημά τους.

Οι δε οικοσυστημικές υπηρεσίες υποβαθμίστηκαν, αφού μεγάλο μέρος του εδάφους έχει σφραγιστεί και η φωτοσύνθεση, ο κύκλος του νερού ή του αζώτου δεν μπορούν να λάβουν χώρα πάνω σε τεχνητές επιφάνειες. Και αν οι τεχνητές επιφάνειες επεκταθούν πολύ, το νερό της βροχής, που τώρα πέφτει πολύ πιο έντονα σε λιγότερο χρόνο λόγω της κλιματικής αλλαγής, δεν θα μπορεί πια να απορροφηθεί από το έδαφος και αναμένονται διάβρωση και πλημμύρες που ενδέχεται να πλήξουν τα χωριά στους πρόποδες του βουνού. Ο «πρώτος δρόμος» είναι το έναυσμα της καταστροφικής παρέμβασης του ανθρώπου στη φύση.

Η διεθνής σκηνή

Το 2004 χρόνια έθεσα διστακτικά για πρώτη φορά το μείζον πρόβλημα των δρόμων στο Ευρωπαϊκό Τμήμα της Εταιρείας Βιολογίας Διατήρησης (SCB), μιας διεθνούς επιστημονικής οργάνωσης. Έβλεπα την απορρόφηση επιδοτήσεων για την αλόγιστη διάνοιξη νέων ορεινών δρόμων, χωρίς μελέτη σκοπιμότητας και χωρίς να καλύπτονται πραγματικές ανάγκες της ευρύτερης κοινωνίας και την καταστροφή που ακολουθούσε… Χρειάστηκε να περάσουν λίγα χρόνια για να ωριμάσει η ιδέα.

Το 2007 δημιουργήθηκε η κρίσιμη μάζα επιστημόνων με ανάλογες εμπειρίες σε άλλες περιοχές της γης, ώστε να ξεκινήσουμε όλοι μαζί ένα όμορφο ταξίδι διεθνούς συνεργασίας για την προώθηση των ΠΑΔ: δημοσιεύσεις, ομιλίες σε συνέδρια, συζητήσεις με πολιτικούς, ψηφίσματα, εκδηλώσεις…

Εκείνη την περίοδο συναντήσαμε τον τότε Έλληνα Ευρωβουλευτή κ. Κρίτωνα Αρσένη, ο οποίος αντιλήφθηκε τη σπουδαιότητα του θέματος και εργάστηκε ανελλιπώς επ’ αυτού, δίνοντάς στις ΠΑΔ παγκόσμια πολιτική διάσταση, και φέροντας το θέμα στη συνδιάσκεψη κορυφής των Ηνωμένων Εθνών Rio+20 (side event: 2012). Η μαγική σύνδεση επιστήμης – πολιτικής είχε γίνει, και η ιδέα της διαφύλαξης των ΠΑΔ είχε μεγάλη απήχηση, καθώς παγκόσμιοι φορείς την υποστήριξαν ενθέρμως (IUCN, UNEP, Conservation International, Tebtebba).

Το επόμενο βήμα: έπρεπε να παράγουμε δεδομένα σε παγκόσμια κλίμακα. Παρά την απουσία χρηματοδότησης, δέκα επιστήμoνες από έξι χώρες εργαστήκαμε για τρία χρόνια και δημοσιεύσαμε το 2016 τον πρώτο παγκόσμιο χάρτη των ΠΑΔ στο περιοδικό Science. 

Το άρθρο μας παρουσίαζε το πρόβλημα κατάτμησης της Γης (600.000 κομμάτια), αναδείκνυε τη σημασία των ΠΑΔ για τις οικοσυστημικές υπηρεσίες και για την επίτευξη των παγκόσμιων στόχων της βιοποικιλότητας (Aichi) και των Στόχων της Βιώσιμης Ανάπτυξης. Είχε πολύ μεγάλη απήχηση αλλά δεν έχει υπάρξει ακόμη νομική δέσμευση για την προστασία των ΠΑΔ, εκτός βέβαια από τις Ηνωμένες Πολιτείες όπου από το 2001 προστατεύονται δια νόμου τεράστιες εκτάσεις δασών χωρίς δρόμους. Σήμερα ίσως είναι η στιγμή να θέσουμε το θέμα στο τραπέζι των συζητήσεων για την αναχαίτιση της κατάτμησης των φυσικών οικοσυστημάτων της Ευρώπης και της Ελλάδας με θεσμικό τρόπο, μέτρα και πολιτικές.

Το ελληνικό παράδειγμα

Το 2019 ξεκινήσαμε στο Εργαστήριό μας μια νέα έρευνα για την Ελλάδα, με συντονιστή την αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία «Πίνδος Περιβαλλοντική» και με τη χρηματοδότηση του Πράσινου Ταμείου. Προϊόν της δουλειάς μας ήταν μεταξύ άλλων μια διεθνής επιστημονική εργασία στο περιοδικό Biological Conservation.

Η έρευνά μας κατέδειξε το πρόβλημα κατακερματισμού της χώρας. Όπου και να πάμε στη χώρα, είμαστε δίπλα σε δρόμο: η πιθανότητα να στεκόμαστε εντός μιας ΠΑΔ είναι μικρότερη από 5%! Την Ελλάδα σήμερα διατρέχει ένα εκτεταμένο δίκτυο δρόμων άνω των 367.000 χιλιομέτρων, θρυμματίζοντας το τοπίο της σε πάνω από 4600 κομμάτια.

Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα πως έχουν μείνει λιγότερες από 1.115 ΠΑΔ, και από αυτές λιγότερες από 143 ΠΑΔ άνω των 10 km2. Η χώρα έχει γενικά πολύ μικρότερο βαθμό κατακερματισμού από ότι η Ευρώπη, αλλά ο βαθμός αύξησής του είναι ταχύτερος. Έξι βουνά της Ελλάδας είναι μεγάλης φυσικότητας και παραμένουν «παρθένα» αφού δεν υπάρχει πρόσβαση με μηχανοκίνητα μέσα: Λευκά όρη της Κρήτης, Τύμφη, Όλυμπος, Ταΰγετος, Σάος της Σαμοθράκης και Σμόλικας, καλύπτοντας συνολικά το 0,51% της χερσαίας έκτασης της χώρας.

Προς μια πολιτική λιγότερων δρόμων

Η έρευνά μας παρουσιάζει ένα νέο δείκτη για τον εντοπισμό των ΠΑΔ, προτείνει τη θεσμοθέτηση του 2% του εδάφους της Ευρώπης ως ΠΑΔ (Εuropean Roadless Rule), και υπογραμμίζει την ανάγκη της αποθάρρυνσης έργων και δραστηριοτήτων που απαιτούν τη διάνοιξη νέων δρόμων σε φυσικά οικοσυστήματα και έχουν μεγάλο οικολογικό αποτύπωμα στην έκταση γης που καταναλώνουν.

Τόσο η διαθέσιμη πλούσια επιστημονική τεκμηρίωση επί των αρνητικών επιπτώσεων των δρόμων όσο και η χρονική συγκυρία συνηγορούν υπέρ μιας τέτοιας πολιτικής. Η Ευρώπη έχει θέσει από το 2011 το στόχο της μη αύξησης των τεχνητών επιφανειών στο έδαφός της έως το 2050 (no net land take), αλλά έχει αποτύχει στην επίτευξή του.

Η πρόσφατη Ευρωπαϊκή Στρατηγική της Βιοποικιλότητας με ορίζοντα το 2030 όμως έρχεται ως ορόσημο στην περιβαλλοντική ιστορία της Ευρώπης. Θέτει μεταξύ άλλων ως στόχο την αύξηση των προστατευόμενων περιοχών στο 30% του Ευρωπαϊκού εδάφους, και για πρώτη φορά αναφέρεται στην «αυστηρή προστασία» του 10% αυτής της έκτασης. Οι ΠΑΔ θα μπορούσαν κάλλιστα να θεωρηθούν ως κριτήριο για την επιλογή αυτών των αυστηρά προστατευόμενων ζωνών ή ως νέες ζώνες σύνδεσης των περιοχών του δικτύου Φύση 2000.

Ίσως είναι καιρός η Ελλάδα να διαμορφώσει μια σθεναρή εθνική πολιτική για τη διατήρηση του μεγάλου βιολογικού της πλούτου, των οικοσυστημικών υπηρεσιών και του Ελληνικού τοπίου, μέσω της εφαρμογής μέτρων για τη μείωση του κατακερματισμού και της επέκτασης της τεχνητής γης. Η προστασία των ΠΑΔ είναι ένα ξεκάθαρο, δυναμικό, μετρήσιμο, φθηνό και αποτελεσματικό μέτρο σε αυτήν την κατεύθυνση.

Θέσαμε τα επιστημονικά μας ευρήματα στην κρίση της Ελληνικής Πολιτείας (επιστολή 22/11/2020) και το θέμα εξετάζεται από το αρμόδιο Υπουργείο, ενώ συζητήθηκε στο Ελληνικό Κοινοβούλιο. Σήμερα, ως επιστήμονας, καταθέτω τις προτάσεις της ερευνητικής μας ομάδας στην κρίση της κοινωνίας, ως έναυσμα ενός ευρύτερου κοινωνικού διαλόγου, για το πώς θα θέλαμε να είναι όχι μόνο το οικονομικό αλλά και το φυσικό τοπίο της Ελλάδας του 2030 με όρους βιώσιμης ανάπτυξης…

Με το βλέμμα στο 2021

Το 2020 ήταν το έτος που ήρθαν στο φως πολλά νέα δεδομένα, και εν μέσω COVID19 τέθηκαν σε ισχύ η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμμαχία και η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα. Το 2021 θα είναι επομένως ένα κρίσιμο έτος για την εφαρμογή αυτών των πολιτικών. Διακυβεύονται πολλά και πρέπει να κερδίσουμε το στοίχημα.

Και αυτό δεν γίνεται με ευχολόγια, ημίμετρα και χωρίς νομικά δεσμευτικούς όρους. Ακολουθώντας το παράδειγμα των νομικά δεσμευτικών στόχων και μέτρων για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, είναι καιρός να θέσουμε αντίστοιχα νομικά δεσμευτικά μέτρα για την αντιμετώπιση της κρίσης της βιοποικιλότητας, ξεκινώντας από τα γενεσιουργά αίτιά της, ήτοι λαμβάνοντας μέτρα για την ανάσχεση του κατακερματισμού και της σφράγισης των φυσικών οικοσυστημάτων. Οι πρώτες αντιδράσεις από την πολιτική ηγεσία της χώρας ήταν θετικές για τη διαφύλαξη των έξι μεγαλύτερων ΠΑΔ. Ας ελπίσουμε πως η προστασία θα επιτευχθεί και στην πράξη.

Πηγές

Kati V, Kassara C, Psaralexi M, Tzortzakaki O, Petridou M, Galani A, Hoffmann MT. 2020. Conservation policy under a roadless perspective: Minimizing fragmentation in Greece. Biological Conservation 252:108828. https://doi.org/10.1016/j.biocon.2020.108828

Κατή, Β., Κασσάρα, Χ., Ψαραλέξη, Μ., Τζωρτζακάκη, Ο., Πετρίδου, Μ., Παπαϊωάννου, Χ., Γαλάνη, A. 2020. Οι Περιοχές Άνευ Δρόμων (ΠΑΔ) ως εργαλείο περιβαλλοντικού σχεδιασμού στην Ελλάδα. Πίνδος Περιβαλλοντική & Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα, Ελλάδα: 10 σελ. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.13140/RG.2.2.33332.27526

Βίντεο

Περιοχές Άνευ Δρόμων στην Ελλάδα: https://youtu.be/wBS-KzTyQhE

* Η Βασιλική Κατή είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών (ΒΕΤ) του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων