Βιβλιοπαρουσίαση: «Από τον Bernasconi στον Hébrard...»

Του Γιώργου Σμύρη*

Θ. Ζυγούρης, Από τον Bernasconi στον Hébrard. «Γνωστοί» και Άγνωστοι πολεοδομικοί χάρτες των Ιωαννίνων,

Ιωάννινα, Δήμος Ιωαννιτών - Ζωσιμαία Δημόσια Βιβλιοθήκη Ιωαννίνων, 2019 (8^ο, 99 σ.)

Ο χώρος της πόλης προσφέρεται στην ιστορική έρευνα ως πεδίο μελέτης του υλικού πλαισίου ζωής, ερμηνεύει την ιδεολογική και κοινωνική συγκρότηση των πληθυσμιακών ομάδων του αστικού πληθυσμού και κυρίως συμβάλλει στην μελέτη του βαθμού υλοποίησης των θεσμικών επαγγελιών.

Οι αλλαγές που επέρχονται, κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19^ου αιώνα και την πρώτη δεκαετία του 20^ου αιώνα, στις βορειοελλαδικές πόλεις που τελούν υπό οθωμανική κυριαρχία και η μετάβαση στο νεοελληνικό κράτος, είναι ενδιαφέρουσες και σημαντικές, καθώς σηματοδοτούν το πέρασμα των πόλεων από την ιστορική φάση της πρωτοβιομηχανικής εσωστρέφειας προς μία σύγχρονη και ανοικτή κοινωνία η οποία πλαισιώνεται από τις ταυτόχρονες αλλαγές των εθνικών συνόρων και την συγκρότηση του ενιαίου Ελληνικού κράτους.

Η μελέτη των πολεοδομικών σχεδίων (και εννοούμε, φυσικά, τις οργανωμένες αρχιτεκτονικές-πολεοδομικές μελέτες που εκπονούνται κατόπιν διοικητικών επαγγελιών), είναι ίσως το ασφαλέστερο εργαλείο για την καταγραφή του αρχιτεκτονικού αποθέματος, την οργάνωση του πεδίου σύμφωνα με τις κρατούσες ανά εποχή πολιτικές απόψεις, αλλά και τον βαθμό κατανόησης της δυναμικής των αστικών πληθυσμών και της παρέμβασης τους στο κρατικό μόρφωμα.

Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουμε, ότι με τον όρο πολεοδομικά σχέδια δεν εννοούμε αυτά που σήμερα καλούνται «Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια» αλλά αυτά που αναφέρονται ως «Σχέδια Πόλεων». Η πολεοδομία ως επιστήμη και δραστηριότητα είναι σχετικά πρόσφατη καθώς δημιουργήθηκε για να αντιμετωπίσει τις μεγάλες αστικές συγκεντρώσεις των πόλεων μετά την βιομηχανική επανάσταση. Για την εποχή που αναφέρεται στην ανά χείρας μελέτη, οι παραπάνω έννοιες ταυτίζονται και δηλώνονται στην νομοθεσία ως «Σχέδια πόλεως» ή «ρυμοτομικοί χάρτες». Ο σχεδιασμός αποτέλεσε το βασικότερο εργαλείο ρύθμισης του αστικού συγκροτήματος μέσω μίας πολεοδομικής πολιτικής.

Για την πόλη των Ιωαννίνων, η αναφορά σε σχέδια πόλης από τα τέλη του 19^ου αιώνα είναι αποσπασματική. Παρότι εικόνα του πολεοδομικού συγκροτήματος μάς παραδίδεται από τις αρχές του 19^ου αιώνα [(χάρτης Denis Barbiè du Bocage 1820, Bibliothèque Nationale (D.C.P.) Ge. F. 13, (Κανετάκης 1994)] ή γίνονται μεταγενέστερες αναπαραστάσεις, με στόχο την τεκμηρίωση της υφιστάμενης κατάστασης [(χάρτης Ιωάννινα 1902, αρχείου Τζαμακλή), (Ντάτση 1987)], όλα αυτά δεν αποτελούν σχέδια της πόλης των Ιωαννίνων ούτε ρυμοτομικά σχέδια.

Ως τέτοια, εννοούμε τα σχέδια που εκπονήθηκαν κατόπιν ανάθεσης από την διοίκηση σε μηχανικούς αρχιτέκτονες ή πολιτικούς μηχανικούς, οι οποίοι προέρχονται από επίσημες τεχνικές σχολές, και κομίζουν στον σχεδιασμό τους τόσο τις απόψεις του αναθέτη όσο και εκείνες των επίσημων επιστημονικών απόψεων που επιβάλλονται από την επιστήμη τους. Συντάσσονται με επιστημονική ακρίβεια, αποτυπώνουν με επιμέλεια τις ιδιοκτησίες που αποτελούν και οικονομικό αντικείμενο, χαράσσουν και διαμορφώνουν τους αστικούς ελευθέρους χώρους και προτείνουν σύστημα οδικών αξόνων (πεζόδρομους ή αμαξιτούς) για την λειτουργία της πόλης. Αποτυπώνουν φυσικά με ακρίβεια την αντίληψη της εποχής για την μελλοντική ανάπτυξη του πολεοδομικού συγκροτήματος, εναρμονιζόμενο στις πολιτικές των εποχών.

Στην πόλη των Ιωαννίνων, διασώζονται διάσπαρτα, σε ιδιωτικά ή κρατικά αρχεία, αρκετά «ρυμοτομικά σχέδια της πόλης των Ιωαννίνων», για πολλά από τα οποία έχουν εκφραστεί απόψεις χρονολόγησης ή ταυτότητας των συντακτών, που προσεγγίζουν πλημμελώς την ακρίβεια και καλύπτουν χρονολογικά την περίοδο 1895 μέχρι το 1919. Δηλαδή τόσο τα σχέδια πόλεως υπό την οθωμανική διοίκηση όσο και αυτά στις απαρχές σχεδιασμού των νέων πόλεων από το Ελληνικό κράτος. Η ανακάλυψη εξάλλου από τον συγγραφέα νέων δεδομένων του πολεοδομικού σχεδιασμού της πόλης, άνοιξε το πεδίο της έρευνας σε αυτό το σπουδαίο επιστημονικό πεδίο.

Στην πρώτη περίοδο ο πολεοδομικός σχεδιασμός συμπίπτει σε γενικές γραμμές με την περίοδο των Μεταρρυθμίσεων, κατά την οποία η Οθωμανική Αυτοκρατορία αναλαμβάνει μία προσπάθεια για τον εξευρωπαϊσμό και την μετατροπή της από θεοκρατικό καθεστώς σε σύγχρονο κράτος δυτικού τύπου. Η πόλη και η μορφή της αποτελούν ιδιαίτερο αντικείμενο μέριμνας και χειρισμών, επιβάλλοντας την δημιουργία θεσμών και μηχανισμών πολεοδομικής παρέμβασης. Η δημιουργία τεχνικών γραφείων πόλεων στις νομαρχίες και στις νεοπαγείς δημοτικές οντότητες, η στελέχωσή τους με μηχανικούς και η μετάκληση μηχανικών από το εξωτερικό αποτελούν τα εργαλεία με τα οποία εφαρμόστηκε η πολεοδομική νομοθεσία από το 1864 μέχρι το 1891.

Ιδιαίτερα για τα Ιωάννινα η περιπέτεια του πολεοδομικού σχεδιασμού ξεκινά με την προσπάθεια εκσυγχρονισμού της πόλης από τον βαλή Αχμέτ Ρασήμ Πασά, που συνέδεσε το όνομά του με την μεγάλη πυρκαγιά της αγοράς τον Ιούλιο του 1869, και με την ανάθεση στον μηχανικό του Βιλαετίου Κ. Χολτς της εκπόνησης ρυμοτομικού σχεδίου, που δεν βρέθηκε προς το παρόν, για τον σχεδιασμό της νέας αγοράς των Ιωαννίνων. Δεν γνωρίζουμε αν υπήρχε γενικός σχεδιασμός ή σημειακές επεμβάσεις μόνον για την διαπλάτυνση των οδών, σύμφωνα με την νομοθεσία της εποχής. Το 1874 ιδρύεται το Γραφείο Σχεδίου Πόλεως, αλλά γνωρίζουμε με ασφάλεια ότι δεν ετέθη σε ισχύ ολόκληρο το προαναφερόμενο σχέδιο, αλλά εφαρμόστηκε σημειακά.

Αργότερα μεταξύ των ετών 1893-1896 εκπονείται το πρώτο επίσημο ρυμοτομικό σχέδιο από τους Bernasconi, ενώ εμφανίζονται και πολεοδομικές σχεδιαστικές υποδομές μεταξύ των ετών 1905-1908.

Με την απελευθέρωση της πόλης το 1913 και την θεσμοθέτηση των νόμων για την ισχύ της Ελληνικής νομοθεσία στα σχέδια πόλεων, όλο το προϋφιστάμενο σχεδιαστικό υλικό αξιοποιείται και εγκρίνονται νέα πολεοδομικά σχέδια που λίγο ή πολύ φτάνουν μέχρι τις μέρες μας. Τομή αποτέλεσε η ανάθεση από το Δημοτικό συμβούλιο Ιωαννίνων στα 1919, η ανάθεση εκπόνησης νέου ριζοσπαστικού για την εποχή σχεδίου πόλεως Ιωαννίνων στο Γάλλο αρχιτέκτονα Ernest Hébrard, γνωστό από την εκπόνηση του σχεδίου πόλεως Θεσσαλονίκης (1917), σχεδίων πόλεως Αθηνών, σχεδίου πόλεως Σερρών(1920), σχεδίων σχολικών μονάδων κ.τ.λ., και καθηγητή στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Η συμμετοχή του στον σχεδιασμό της πόλης των Ιωαννίνων θα πρέπει να ενταχθεί στο γενικότερο πρόγραμμα σχεδιασμού των πόλεων της πολιτικής του Ελευθερίου Βενιζέλου.

Μεσολαβεί ένα διάστημα σχετικής αδράνειας μέχρι το 1928, οπότε αρχίζουν οι εργασίες αποτύπωσης της πόλης των Ιωαννίνων, οι οποίες ολοκληρώνονται το 1933. Ακολουθεί το πολεοδομικό σχέδιο του 1948 και το τελικό σχέδιο Γ. Μελιγγάνου το 1955, που εν μέρει ισχύει μέχρι σήμερα.

Ο αρχιτέκτονας Θανάσης Ζυγούρης στην πρόσφατη μελέτη του με τον τίτλο: Από τον Bernasconi στον Hébrard. «Γνωστοί» και Άγνωστοι πολεοδομικοί χάρτες των Ιωαννίνων, που εκδόθηκε από τον Δήμο Ιωαννιτών και την Ζωσιμαία Δημόσια Βιβλιοθήκη Ιωαννίνων, στα Ιωάννινα στα τέλη του 2019, καταπιάνεται με ένα από τα «παραμελημένα» αυτά θέματα: την πολεοδομική ιστορία των Ιωαννίνων μέσα από τον σχεδιασμό.

Δημοσιοποιημένα ρυμοτομικά σχέδια της πόλης, εν μέρει γνωστά, διάσπαρτα σε δημόσιες υπηρεσίες και προσωπικά αρχεία, χωρίς χρονολογική σειρά και με ασάφειες ως προς τους δημιουργούς τους και των διοικητικών πράξεων που τα περιβάλλουν, αλλά και άγνωστα ρυμοτομικά σχέδια που ο μελετητής «ανακάλυψε», αποτελούν το υλικό της μελέτης του. Ταυτόχρονα μελετά τις σωζόμενες διοικητικές πράξεις, κυρίως του Δήμου Ιωαννιτών, και παρουσιάζει με συνοπτικό τρόπο τις βασικές αποφάσεις που αφορούν στα ρυμοτομικά σχέδια. Μέσα από αυτές διαγράφεται περιληπτικά και το πολιτικό-ιδεολογικό πλαίσιο κάθε εποχής εκπόνησης των μελετών. Ο συγγραφέας στην εισαγωγή του διαγράφει και τον τρόπο αξιοποίησης των σχεδιαστικών πολεοδομικών αρχείων.

Το βιβλίο αρθρώνεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος με τον γενικό τίτλο Σχέδιο Bernasconi-Χάρτης 1904-1916, παρουσιάζεται ο ρυμοτομικός χάρτης των Ιωαννίνων με ημερομηνία σύνταξης 1-2-1916, από το οποίο κατά τον συγγραφέα τακτοποιείται η πατρότητα του πρώτου ρυμοτομικού σχεδίου που συντάχθηκε μεταξύ των ετών 1893-1896. Σχολιάζεται επίσης και ο χάρτης της πόλης των ετών 1905-1908.

Σχέδιο Bernasconi 1904-1916

Το δεύτερο μέρος με τον γενικό τίτλο Εγκεκριμένο σχέδιο του 1915, αναφέρεται στο πρώτο μετά την απελευθέρωση εγκεκριμένο ρυμοτομικό σχέδιο του 1915 και στον μεταγενέστερο χάρτη-υπόβαθρο που συντάχθηκε στο διάστημα 1916-1918, από τους μηχανικούς του Δήμου Ιωαννιτών, ως υποδομή για την εφαρμογή του ρυμοτομικού σχεδίου.

Εγκεκριμένο σχέδιο του 1915

Στο τρίτο μέρος με τον γενικό τίτλο Σχέδιο Ernest Hébrard, παρουσιάζεται και σχολιάζεται για πρώτη φορά, το πολεοδομικό σχέδιο της πόλης που συνέταξε ο Γάλλος Αρχιτέκτων και πολεοδόμος Ernest Hébrard. Τα τρία σχέδια που το αποτελούν βρέθηκαν από τον συγγραφέα στο Αρχείο Πολεοδομικών Εφαρμογών της Διεύθυνσης Πολεοδομίας και Περιβάλλοντος του Δήμου Ιωαννιτών. Και τα τρία σχέδια είναι πρωτότυπα σχεδιασμένα με μελάνι και επιχρωματίζονται από τον συντάκτη. Δεν φέρουν υπογραφή, παρά μόνον την ένδειξη L’ Architecte.

Το πρώτο επιζωγραφισμένο σχέδιο αποτελεί το προσχέδιο της πολεοδομικής πρότασης (Avant project), με τίτλο «Transformation de la ville de Jianina (Epire)». Το δεύτερο καταστραμμένο κατά μεγάλο μέρος, κατά τον συγγραφέα, αποτελεί την αναθεωρημένη πρόταση του μελετητή μετά τις παρατηρήσεις του Δήμου Ιωαννιτών. Ο συγγραφέας το αποκαθιστά με συνέπεια συμπληρώνοντας τα τμήματα που λείπουν. Το τρίτο κατεστραμμένο στην άνω δεξιά γωνία, αποτελεί την πρόταση του μελετητή για την ανάπτυξη τροχιοδρόμων (circulation de tramways). Όλα έχουν αποδοθεί σε κλίμακα 1:4000.

Ernest Hébrard Προσχέδιο

Οι πολεοδομικές ρυθμίσεις συνοδεύονται και από την χωροθέτηση των νέων δημόσιων κτιρίων και των σύγχρονων για την εποχή δραστηριοτήτων, όπως η βιομηχανική περιοχή, οι υποδομές του τραίνου, τα σχολεία, οι ναοί, τα πάρκα κτλ., που αδρομερώς σχεδιάζει. Προτείνεται φυσικά εν μέρει και σύμφωνα με το πνεύμα της εποχής, η διατήρηση των ιστορικών μνημείων όπως το κάστρο, τα τζαμιά, οι εκκλησίες και πλήθος άλλων δημόσιων κτιρίων της πόλης.

Ernest Hébrard Τροχιόδρομοι

Τέλος παρατίθεται χρονολόγιο των διαδικασιών για την εκπόνηση του σχεδίου όπως προκύπτει από τις διοικητικές πράξεις, που αποτελούν και σπουδαίο ιστορικό υλικό. Το σχέδιο Hébrar δεν εγκρίθηκε ποτέ.

Η βασική βιβλιογραφία που χρησιμοποιείται, συμβάλλει στην τεκμηρίωση των στοιχείων που παραθέτει. Ο συγγραφέας, αρχιτέκτονας ο ίδιος, ήταν ο πλέον κατάλληλος για την τακτοποίηση του διάσπαρτου πολεοδομικού υλικού. Μας προτείνει με ασφάλεια τις χρονολογήσεις των διάσπαρτων πολεοδομικών σχεδίων της πόλης των Ιωαννίνων, ταυτίζει τους συντάκτες τους, εντάσσει το παραχθέν υλικό στο πνεύμα της εποχής επεξεργαζόμενος τις αδημοσίευτες δημοτικές αποφάσεις και το νομικό πλαίσιο, αλλά κυρίως ως γνώστης του τόπου, μάς οδηγεί σε νέες τεκμηριωμένες αναγνώσεις του αστικού περιβάλλοντος των Ιωαννίνων.

*Ο Γιώργος Σμύρης είναι επίκουρος καθηγητής Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων