Οι παράξενοι ταξιδιώτες του 1966 στη Φλωρεντία

Ένα ταξίδι δεν είναι απλώς μια μετάβαση. Είναι γνωριμία με τόπους και ανθρώπους, είναι ιδέες, είναι εμπειρίες, είναι εικόνες και εντυπώσεις, είναι έμπνευση. Κάθε ταξίδι συνδέεται με μια πλούσια θεματολογία: από την τουριστική βιομηχανία μέχρι τις συγκοινωνίες, από τη γεωγραφία μέχρι την ιστορία, από τη λογοτεχνία μέχρι την τέχνη και από την οικονομική και κοινωνική οργάνωση μέχρι την οικολογία.

Στο πλαίσιο συνεργασίας του με τον «Τύπο Ιωαννίνων», ο Γιάννης Παπαδημητρίου, δικηγόρος και ένας άνθρωπος με μεγάλη διαδρομή στην πολιτική ζωή του τόπου και στα κινήματα, γράφει «για τα δικά μας ταξίδια», για περισσότερο ή λιγότερο γνωστούς προορισμούς, για τόπους που έχει επισκεφθεί ή σκοπεύει να επισκεφθεί. Και πάντα με την ιδιαίτερη αυτή ματιά του, που βάζει στο επίκεντρο τον ταξιδιώτη και όχι τον τουρίστα.

Προορισμός αυτής της εβδομάδας, η Φλωρεντία, με μια ιδιαίτερη προσέγγιση…

 typos-i

Του Γιάννη Παπαδημητρίου

Στο χρόνο θα ταξιδέψουμε σήμερα για να απαντήσουμε στο ερώτημα, αν μια καταστροφική πλημμύρα μπορεί να αποτελέσει κίνητρο ταξιδιού. Όπως ίσως μαντέψατε, το ερέθισμα είναι η τραγωδία της πλημμυρισμένης Θεσσαλίας.

Ο Άρνος είναι ποταμός της Κεντρικής Ιταλίας, μήκους 240 χιλιομέτρων, ο οποίος πηγάζει από τα Απέννινα και, αφού διασχίσει τη βόρεια Τοσκάνη και τις πόλεις Φλωρεντία, Έμπολι και Πίζα, εκβάλλει στο Τυρρηνικό πέλαγος.

Παρότι έχει συνεισφέρει τα μέγιστα και στην ακμή και στην ομορφιά της Φλωρεντίας και της Πίζας, δεν έχει αποφύγει τον χαρακτηρισμό της «καταραμένης, κακόφημης τάφρου» από τον Δάντη. Μερίδιο ευθύνης πρέπει να έχουν οι πλημμύρες του, καθώς ο ποταμός, αν και όχι ιδιαίτερα βαθύς, έχει περίεργη ροή και υδρομορφολογία, επιβαρυμένη και από ανθρώπινες παρεμβάσεις, και μπορεί να γίνει πολύ επικίνδυνος, ιδιαίτερα για την πρώτη.

Παρότι ένας άλλος συγγραφέας, ο Ρόμπερτ Κλαρκ, έχει ισχυριστεί ότι «οι πλημμύρες είναι μέρος αυτού, που έκανε τους Φλωρεντινούς αυτό που είναι», η πόλη έχει υποφέρει απ’ αυτές. Κατά σύμπτωση έχουν την τάση να επαναλαμβάνονται σε χρονιές, που έχουν τουλάχιστον δύο ίδια ψηφία – 1177, 1333, 1446, 1557, 1844, 1966 - και συχνά στις 4 Νοεμβρίου!  Αν και χτισμένη σε πεδινό έδαφος, η Φλωρεντία βρίσκεται στην έξοδο μιας μεγάλης λοφώδους περιοχής, της πάνω κοιλάδας του ποταμού (Valdarno Superiore), όπου ναι μεν παράγεται το διάσημο κιάντι αλλά οι κλίσεις είναι πιο απότομες, οι παραπόταμοι προσθέτουν επιπλέον υδάτινο δυναμικό ενώ έχουν κατασκευαστεί και δύο υδροηλεκτρικά φράγματα.

To πρωινό της 4^ης Νοεμβρίου

Στις 3 Νοεμβρίου του 1966 η πόλη προετοιμάζεται για την εθνική γιορτή της επόμενης μέρας και τα καταστήματα έχουν κλείσει. Μια έντονη βροχόπτωση 2 ημερών στα Απέννινα, σε συνδυασμό με την τοπογραφία αλλά και την ανεπάρκεια της εποχής για ακριβείς μετεωρολογικές και πλημμυρικές προβλέψεις, εξελίσσεται σε εφιάλτη. Οι ταμιευτήρες των φραγμάτων Λα Πένα και Λεβάνε γεμίζουν και στις 4 το πρωί της επόμενης οι υπεύθυνοι, φοβούμενοι πιθανή κατάρρευσή τους, απελευθερώνουν μια τεράστια ποσότητα νερού 2.000 κυβικών μέτρων το δευτερόλεπτο, που φτάνει στα πρόθυρα της Φλωρεντίας με ταχύτητα 60 χιλιομέτρων την ώρα.

Στις 8 έχει πλημμυρίσει, το ρεύμα έχει κοπεί και το νερό έχει κατακλύσει σπίτια και δρόμους, πλατείες και γέφυρες. Φτάνει σε ύψος 6,7 μέτρων στην πλατεία Σάντα Κρότσε, όπου μια αναμνηστική επιγραφή υποδεικνύει το ύψος της ανώτατης στάθμης.

Όταν την επόμενη αρχίζει να υποχωρεί, αφήνει πίσω του τουλάχιστον 40 νεκρούς (101 κατά τη Βικιπαίδεια), πολύ λιγότερους βέβαια απ’ ό,τι αν η μέρα ήταν εργάσιμη, 5 χιλιάδες ξεσπιτωμένες οικογένειες και 6 χιλιάδες καταστραμμένα μαγαζιά. Η Φλωρεντία έχει μετατραπεί σε έναν απέραντο βούρκο από 600 χιλιάδες τόνους ενός γλοιώδους, τοξικού μείγματος από πετρέλαιο θέρμανσης και λάσπη, που σε πολλά σημεία ξεπερνάει το βάθος του ενός μέτρου.

Παρότι τα πρώτα τηλεοπτικά πλάνα εστιάζουν στα αναποδογυρισμένα αυτοκίνητα, η ζημιά αποδεικνύεται πολύ μεγαλύτερη για τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς της πρωταγωνίστριας της Αναγέννησης.

Το νερό εισβάλλει στο Ντουόμο και το Βαπτιστήριο, στο Παλάτσο Βέκκιο και σε τμήμα της πινακοθήκης Ουφίτσι και κυρίως στην Εθνική Βιβλιοθήκη, την πλουσιότερη της Ιταλίας, χτισμένη δίπλα στην όχθη του Άρνου. Ο μεταγενέστερος απολογισμός της καταστροφής είναι χιλιάδες έργα τέχνης, και ανάμεσά τους αριστουργήματα, όπως ο «Σταυρός» του Τσιμαμπούε, οι «Πύλες του Παραδείσου» του Γκιμπέρτι και η «Μαγδαληνή Μετανοούσα» του Ντονατέλο, και εκατομμύρια σπάνιων βιβλίων και χειρογράφων της Βιβλιοθήκης.

Το διεθνές καλλιτεχνικό πένθος είναι μεγάλο αλλά μετατρέπεται γρήγορα σε κύμα συμπαράστασης. Ο Φιορεντίνος σκηνοθέτης Φράνκο Τζεφιρέλι γυρίζει την ταινία μικρού μήκους "Per Firenze" , με εκφωνητή τον ηθοποιό Ρίτσαρντ Μπάρτον (στα ιταλικά!), ο Πικάσο χαρίζει τα έσοδα από την πώληση ενός έργου του, κινητοποιείται η Unesco ενώ επιτροπές βοήθειας συστήνονται σε πολλές πόλεις της Ευρώπης και του κόσμου.

Η πιο συγκλονιστική όμως συμπαράσταση έρχεται από ένα κίνημα χιλιάδων εθελοντών υπέρ της τέχνης από πολλές χώρες, ανδρών και γυναικών νεαρής ηλικίας στην πλειοψηφία τους, που ταξιδεύουν στη Φλωρεντία με κάθε μέσο, ακόμα και με ωτοστόπ, για να βοηθήσουν αφιλοκερδώς στη διάσωση των θησαυρών της.

Στη Βιβλιοθήκη οι εθελοντές δουλεύουν με αφοσίωση μέρα και νύχτα υπό το φως των κεριών, ξεθάβουν με τα χέρια τους βιβλία και χειρόγραφα από τη λάσπη και σχηματίζουν αλυσίδες για τη μεταφορά τους, ώστε στη συνέχεια να καθαριστούν και να υποστούν επεξεργασία με χημικές ουσίες συντήρησης. Πρόκειται για μια μεγαλειώδη κινητοποίηση, που αργότερα χάρισε στους πρωταγωνιστές της το προσωνύμιο «Άγγελοι της λάσπης» (Angeli del fango). Οι περισσότεροι μένουν για μήνες στη Φλωρεντία και κάποιοι για την υπόλοιπη ζωή τους.

Στην επέτειο των 30 χρόνων από την πλημμύρα ο Δήμαρχος της Φλωρεντίας Πριμικέριο, πρώην εθελοντής της λάσπης και ο ίδιος, συνόψισε ως εξής τα κίνητρά τους: ευθύνη απέναντι στις μελλοντικές γενεές, αίσθημα διεθνισμού και ένα διάχυτο πνεύμα αλληλεγγύης.   

Η Φλωρεντία πάντως έγινε η μήτρα, από την οποία γεννήθηκαν νέες μέθοδοι διάσωσης και συντήρησης έργων τέχνης και προέκυψε ένα νέο πεδίο επιστημονικής γνώσης με πιο εμβληματικό φορέα το Κέντρο Συντήρησης της Τοσκάνης. Ίσως το πιο εντυπωσιακό επίτευγμα να ήταν η πλήρης αποκατάσταση του εμβληματικού έργου «Μυστικός Δείπνος» του Βαζάρι και η τοποθέτησή του, ύστερα από 50 χρόνια, στην εκκλησία Σάντα Κρότσε. Παρ’ όλα αυτά, μένουν ακόμα πολλά να γίνουν.

Εκπονήθηκαν επίσης λεπτομερή σχέδια για την αντιπλημμυρική διαχείριση της λεκάνης απορροής του Άρνου, αρκετά ωστόσο ανολοκλήρωτα, με πιο σημαντική εξαίρεση την κατασκευή του αντιπλημμυρικού φράγματος Μπιλαντσίνο στον παραπόταμο Σιέβε το 1984. Οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι η Φλωρεντία δεν έχει διαφύγει τον κίνδυνο νέας πλημμύρας, ειδικά στις σημερινές συνθήκες της κλιματικής κρίσης.

Το κύριο θέμα μας όμως εδώ είναι το ταξίδι των «Αγγέλων της λάσπης», που οι Φιορεντίνοι συνεχίζουν να θυμούνται και να τιμούν. Εμπνέει ένα κύμα αυτοοργάνωσης σε όλη την πόλη, με επίκεντρο τη συνοικία Ολτράρνο, στη νότια όχθη του ποταμού, που ξεπερνάει την κρατική απουσία. Συγκροτούνται επιτροπές γύρω από τα «Σπίτια του Λαού» (Case del Popolo) αλλά και τις ενορίες, που καταπιάνονται με τη συγκέντρωση στοιχείων, την άμεση βοήθεια στα θύματα και την κατάληψη ακατοίκητων σπιτιών για τους άστεγους.

Πιστή στην κοινωνική της ιστορία και την εξεγερσιακή της παράδοση ήδη από τον Μεσαίωνα, αλλά και στο πλαίσιο του γενικότερου πολιτικού κλίματος του ιταλικού Μάη του ’68, η Φλωρεντία ανέπτυξε στη συνέχεια ισχυρά κινήματα γειτονιάς.

Από το 1966 στο 2002

Αυτός ήταν ένας βασικός λόγος, που μερικά χρόνια αργότερα, τον Νοέμβριο του 2002, η πόλη επιλέχθηκε για την ιδρυτική σύνοδο του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Φόρουμ στο Φορτέτσα ντα Μπάσο, το παλιό φρούριο και σύμβολο της εξουσίας των Μεδίκων.

Για μια ακόμα φορά στην ιστορία της δεν υποδέχθηκε τους συνήθεις τουρίστες αλλά δεκάδες χιλιάδες παράξενους επισκέπτες, αγωνιστές των κινημάτων από όλη την Ευρώπη, κάπου χίλιους από την Ελλάδα, και συμμετείχε ολόψυχα, ακόμα και χειροκροτώντας από τα μπαλκόνια, στην καταληκτική πορεία ενός εκατομμυρίου ανθρώπων. Αν και εκείνο το κλίμα, όχι μόνο του 1966 αλλά και του 2002, φαντάζει μακρινό, η επιτόπια συνδρομή κινηματικών ομάδων στη Θεσσαλία δείχνει ότι δεν έχει περάσει ανεπιστρεπτί.