Ο πολωνός μηχανικός, ο τσιφλικάς από την Άρτα και η αρχαία Δωδώνη

Πριν από 145 χρόνια, οι δρόμοι δύο ανδρών, του Σιγισμούνδου Μινέικο και του Κωνσταντίνου Καραπάνου, συναντώνται στην αρχαία Δωδώνη. Ο μεν πρώτος πολωνός μηχανικός του βιλαετίου των Ιωαννίνων, ο δε δεύτερος τραπεζίτης, μεγαλοτσιφλικάς της Άρτας και, μετέπειτα, πολιτικός.

Το 1875, επί οθωμανοκρατίας, γίνεται η πρώτη συστηματική ανασκαφή της Δωδώνης, η οποία επιβεβαίωσε ανασκαφικά τη θέση του μαντείου. Η ταύτιση των ερειπίων με τη θέση της αρχαίας Δωδώνης είχε γίνει δεκαετίες πριν από τον άγγλο αρχιτέκτονα Thomas L. Donaldson, ο οποίος είχε επισκεφθεί την περιοχή το 1820, κάνοντας και μια μικρής έκτασης ανασκαφή και αποτυπώνοντας λεπτομερώς το θέατρο.

Μινέικο και Καραπάνος μοιράζονται λοιπόν τη… δόξα (ή μήπως όχι;) και τα ανασκαφικά ευρήματα που, μέσα από διάφορες διαδρομές και βάσει του τότε ισχύοντος νομικού πλαισίου, κατέληξαν σε διάφορα μουσεία της Ευρώπης.

Αν σας αρέσει ο Τύπος, μπορείτε να τον στηρίξετε με μια συνδομή εδώ

Για όλο τον Δεκέμβριο, με τη συνδρομή των 10 ευρώ, παίρνετε και ένα βιβλίο

Η σχέση των δύο ανδρών φαίνεται ότι δεν ήταν τόσο απλή. Ο ρόλος του καθενός στην ανασκαφή της Δωδώνης αποτελεί αντικείμενο έρευνας εδώ και δεκαετίες.

Η επίσημη εκδοχή είναι ότι ο Κ. Καραπάνος ήταν αυτός που με άδεια των οθωμανικών αρχών έκανε την ανασκαφή, με τον Μινέικο να έχει την αυτεπιστασία. Το 1878 ο Καραπάνος έκανε στο Παρίσι τη δημοσίευση του ανασκαφικού έργου της Δωδώνης, χωρίς τη συμμετοχή του Μινέικο, όπως είχαν συμφωνήσει οι δύο τους. Σύμφωνα με την εκδοχή αυτή, μετά τη δημοσίευση, ο Μινέικο φυγάδευσε στο εξωτερικό μέρος των σημαντικών ευρημάτων της Δωδώνης. Μερικά ευρήματα κατέληξαν στο Μουσείο του Λούβρου. Ο μεγαλύτερος αριθμός όμως πουλήθηκε αργότερα, το 1904, στο Μουσείο του Βερολίνου από τον γαμπρό του Μινέικο, τον πρώσο κόμη Ποτόσκι, έναντι του ποσού των 200.000 μάρκων. Στον Ποτόσκι, η συλλογή είχε δοθεί ως προίκα.

Ο Καραπάνος, την πλούσια συλλογή του τη δώρισε κυρίως στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, το 1902, όντας πια και ένα πολιτικό πρόσωπο και σε μια περίοδο που ο στόχος να συνδεθεί η Ήπειρος με το ελληνικό έθνος ήταν πρωταρχικός.

Από το 1980, άρχισε να αμφισβητείται από μελετητές η κυρίαρχη συνεισφορά του Καραπάνου στις ανασκαφές του και να αναδεικνύεται και ο ρόλος του Μινέικο. Πριν λίγα χρόνια, μια σημαντική μελέτη του διδάκτορα Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Γρηγόρη Μανόπουλου ήρθε να παρουσιάσει μια άλλη εκδοχή των γεγονότων, βάσει μιας επιστολής διαμαρτυρίας του Μινέικο, γραμμένης στα ιταλικά, και άρθρων στον Τύπο της εποχής.

Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή, ο Μινέικο ήταν αυτός που ξεκίνησε τον Αύγουστο του 1875 τις πρώτες εργασίες στη Δωδώνη. Ο πρώτος χρηματοδότης της ανασκαφής ήταν ο τότε στρατιωτικός διοικητής των Ιωαννίνων, ο Φουάντ Πασά, ο οποίος μετατέθηκε, με τον Μινέικο να καταφεύγει στον Καραπάνο. 

Ο μεγαλοτσιφλικάς βρισκόταν στα Γιάννενα, εκείνη την περίοδο, για να αγοράσει κτήματα. Δέχτηκε να χρηματοδοτήσει την ανασκαφή αλλά και να βοηθήσει με την έκδοση της άδειας. «Πράγματι, η άδεια, που στην ουσία επρόκειτο για ένα μπουγιουρντί (διαταγή) του βαλή Ακίφ Πασά, εκδόθηκε στις 5 Σεπτεμβρίου και στις 6 Σεπτεμβρίου, ξεκίνησε επίσημα η πρώτη συστηματική ανασκαφή στη Δωδώνη με χρηματοδότηση του Καραπάνου, υπό τη διεύθυνση του Μινέικου και με τη συμμετοχή του άλλου μηχανικού του βιλαετιού, του επίσης Πολωνού Πετρόβσκη» αναφέρει ο Μανόπουλος. Πολύ σύντομα όμως ο Καραπάνος αποχώρησε από το εγχείρημα λόγω και των πενιχρών αποτελεσμάτων.

Ο Μανόπουλος αναφέρει ότι ο Μινέικο συνέχισε με δικά του έξοδα το ανασκαφικό έργο, από το οποίο προέκυψαν σημαντικά ευρήματα. Τα ευρήματα αυτά προκάλεσαν το ενδιαφέρον (και τη χρηματοδότηση) δύο Γιαννιωτών, ευκατάστατων εμπόρων: του Αλκιβιάδη Λιάμπεη και του Δαβιτσόν Λεβή.

Προκάλεσαν όμως και το ενδιαφέρον του Καραπάνου, ο οποίος μαθαίνοντας τα νέα στην Κωνσταντινούπολη, όπου βρισκόταν, στις αρχές του 1876, έσπευσε να πάρει σουλτανική άδεια για να κάνει ο ίδιος τις ανασκαφές κατ’ αποκλειστικότητα. Ήταν όμως πάλι άτυχος με τα ευρήματα. Οπότε στράφηκε στον Λιάμπεη και στον Λεβή τους οποίους έπεισε να του παραχωρήσουν τα ευρήματα. Ο Μινέικο, από την πλευρά του, τον οποίο προσέγγισε ο Καραπάνος, αρνήθηκε να του πουλήσει τα ευρήματα που κατείχε. Ωστόσο του παραχώρησε χωρίς κανένα αντίτιμο 15 ενεπίγραφα. Οι δύο άνδρες ήρθαν δε σε συμφωνία να ετοιμάσουν από κοινού τη δημοσίευση της ανασκαφής. Οι προθέσεις όμως του Καραπάνου αποδείχθηκαν διαφορετικές, σύμφωνα με την εκδοχή αυτή.

Ας δούμε όμως κάποια βιογραφικά στοιχεία των δύο ανδρών που ταυτίστηκαν με την πρώτη συστηματική ανασκαφική έρευνα στη Δωδώνη.

Ο Μινέικο, ο οποίος είχε σπουδάσει στην αυτοκρατορική σχολή της Πετρούπολης, βρέθηκε στα Γιάννενα τα χρόνια 1876-1882, υπηρέτησε στη θέση του δημομηχανικού. Κατά την παραμονή του στην πόλη, παντρεύτηκε την Περσεφόνη Μανάρη, κόρη του γυμνασιάρχη Ζωσιμαίας Σχολής Σπύρου Μανάρη. Μια από τις κόρες του ζευγαριού, η Σοφία Μινέικο, ήταν η πρώτη σύζυγος του Γεωργίου Παπανδρέου και μητέρα του Ανδρέα Παπανδρέου.

Ο Καραπάνος  (1840-1914) ήταν μια πολύ ιδιόμορφη, έντονη και αμφισβητούμενη προσωπικότητα. Ήταν τσιφλικάς όλης της ορεινής Άρτας. Είχε καταφέρει να αποκτήσει πολλά τσιφλίκια πριν την ενσωμάτωση της Άρτας στο νεοελληνικό κράτος, όντας μέλος μιας από τις πιο πλούσιες οικογένειες της εποχής εκείνης. Ήταν παράλληλα τραπεζίτης στην Κωνσταντινούπολη, γαμπρός του Χρηστάκη Ζωγράφου, επίσης τσιφλικά των Τρικάλων και της Καρδίτσας, αλλά και πολιτικός. Στη θέση του βουλευτή Άρτας εκλέχτηκε 11 φορές (αλλάζοντας αρκετές φορές πολιτικά στρατόπεδα), ενώ υπηρέτησε ουκ ολίγες φορές υπουργός. Οι πολιτικοί του αντίπαλοι στην Άρτα τον είχαν κατηγορήσει ακόμα και για εξαγορά ψήφων με δωροδοκίες και απειλές ψηφοφόρων.

Με την απελευθέρωση της Άρτας το 1881, ξεκίνησαν οι έντονες αντιπαραθέσεις αλλά και συγκρούσεις των αγροτών με την οικογένεια Καραπάνου, που οδήγησαν σε έναν μαζικό χαρακτήρα εξαγοράς της γης από αγρότες και κοινότητες. Ο Καραπάνος, στις αρχές του 20ου αιώνα, βρέθηκε να είναι και ο ιδιοκτήτης πολλών κτημάτων στη Γλυφάδα Αττικής.

Βιβλιογραφία

Μανόπουλος Γρ., «Το ‘Grand Tour’ του Thomas L. Donaldson ή ποιος ταύτισε και ερεύνησε πρώτος τη Δωδώνη», «Ηπειρωτικό Ημερολόγιο», ΕΗΜ, Ιωάννινα 2012

Μανόπουλος Γρ., «Η πρώτη συστηματική ανασκαφή της Δωδώνης (1875-1876), πρακτικά Α’ Πανηπειρωτικού Συνεδρίου «Ιστορία-Λογιοσύνη: Η Ήπειρος και τα Ιωάννινα από το 1430 έως το 1913». 2013, Ιωάννινα

«Δωδώνη. Οι ερωτήσεις των χρησμών. Νέες προσεγγίσεις στα χρηστήρια ελάσματα», Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, 2017, Ιωάννινα

Β. Μαλαμής, «Το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα: Η περίπτωση Καραπάνου (αρχές 19^ου-μέσα 20^ου αιώνα», διπλωματική εργασία, Ιόνιο Πανεπιστήμιο

* Φωτογραφία του αρχαίου θεάτρου Δωδώνης τη δεκαετία του '20 (αγνώστου φωτογράφου)