Κωνσταντίνος Ζάχος: «Ένα πολυσήμαντο μνημείο η Νικόπολη»

Πριν από δέκα ημέρες, η Περιφέρεια Ηπείρου ανακοίνωσε την ένταξη του έργου της παράκαμψης της Νικόπολης στο επιχειρησιακό πρόγραμμα «Ήπειρος 2014-2020». Το έργο ανοίγει επί της ουσίας τον δρόμο για τη διαμόρφωση του  αρχαιολογικού πάρκου Νικόπολης.

Το όραμα για ένα αρχαιολογικό πάρκο δεν προέκυψε έτσι ξαφνικά μια μέρα. Πάνω από τρεις δεκαετίες, οι αρχαιολογικές υπηρεσίες εργάστηκαν για να «χτίσουν» αυτό το όραμα. Πρωτεργάτης σε αυτή την προσπάθεια ήταν ο αρχαιολόγος και επίτιμος έφορος αρχαιοτήτων σήμερα, Κωνσταντίνος Ζάχος, ένας άνθρωπος που έχει αφήσει το αποτύπωμά του στην αρχαιολογική έρευνα και στην ανάδειξη αρχαιολογικών χώρων στην Ήπειρο.  Ο «Τύπος Ιωαννίνων», με αφορμή τις εξελίξεις με το έργο της παράκαμψης, μιλάει μαζί του για τη Νικόπολη, για τη διαχρονία της, για το αρχαιολογικό πάρκο.

Tι ορισμό θα δίνατε στην «αρχαία Νικόπολη»; Τι είναι η Νικόπολη;

Πρόκειται για πολυσήμαντο μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς για τους εξής λόγους:

Η ίδρυσή της από τον πρώτο Ρωμαίο αυτοκράτορα Οκταβιανό Αύγουστο σηματοδοτεί ένα κομβικό σημείο της παγκόσμιας ιστορίας, την νίκη του στη ναυμαχία του Ακτίου (2 Σεπτεμβρίου του 31 π.Χ.) επί των συμμαχικών δυνάμεων του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας της 7^ης, της τελευταίας βασίλισσας της δυναστείας των Πτολεμαίων. Οι επιπτώσεις της εξουσίας του Αυγούστου με το σύστημα διοίκησης που καθιέρωσε, το οποίο έμελλε να διαρκέσει πάνω από τρεις αιώνες, είναι ανιχνεύσιμες έως σήμερα σε πολλούς τομείς του δυτικού κόσμου. Πιθανότατα εάν είχε νικήσει ο Αντώνιος οι εξελίξεις θα ήταν διαφορετικές.

Η Νικόπολη στη μακρά ιστορική της διαδρομή γνώρισε τον μετασχηματισμό του αρχαίου κόσμου με την επικράτηση του Χριστιανισμού. Στον απέραντο ερειπιώνα της Νικόπολης τα ερείπια των παλαιοχριστιανικών εκκλησιών με θαυμάσιο και πολυτελή διάκοσμο από ψηφιδωτά δάπεδα, μαρμαροθετήματα, υαλοστάσια επενδυμένα με φύλα χρυσού κ.ά., αποτελούν τεκμήρια αυτού του σημαντικού μετασχηματισμού.

Τύχη αγαθή ο εκτεταμένος ερειπιώνας δεν έχει υποστεί σημαντικές ζημιές διότι αφενός δεν κτίστηκε στο χώρο του ένα σύγχρονο μεγάλο αστικό κέντρο και αφετέρου διότι προστατεύτηκε εγκαίρως από την κείμενη νομοθεσία του ελληνικού κράτους.

Τέλος ο ερειπιώνας βρίσκεται σε μια περιοχή ιδιαιτέρου φυσικού κάλους, ανάμεσα στις ακτές του Ιονίου πελάγους και του Αμβρακικού κόλπου, το οικοσύστημα της οποίας προστατεύεται επίσης από την κείμενη νομοθεσία. Ο εκτεταμένος ερειπιώνας ανάμεσα σε ελαιόδεντρα, πορτοκαλεώνες, καλλιεργήσιμες εκτάσεις και βοσκότοπους, πλαισιωμένος προς την πλευρά του Ιονίου πελάγους από το αισθητικό δάσος, αποτελεί μια κιβωτό βιοποικιλότητας.

Ρωμαϊκή ή αρχαία Νικόπολη;

Ας υποθέσουμε πως ένας Ρωμαίος πολίτης κάτοικος της Ρώμης, κοσμογυρισμένος, επισκεπτόταν τη Νικόπολη στα μέσα του του 2^ου αι. μ.Χ., περπατούσε στους δρόμους της, επισκεπτόταν οικίες, ναούς, το Forum – το αστικό κέντρο της πολιτικής, κοινωνικής και θρησκευτικής ζωής- και περιδιάβαινε τις εκτεταμένες νεκροπόλεις με τα πολυτελή, εντυπωσιακά σε μέγεθος μαυσωλεία, τι αίσθηση θα αποκόμιζε;

Θα είχε την εντύπωση πως περιδιάβαινε μια τυπική ρωμαϊκή πόλη της ιταλικής χερσονήσου, ως προς τον πολεοδομικό σχηματισμό, το δομημένο περιβάλλον, αλλά και τα υλικά δόμησης. Παντού επικρατούσαν οι οπτοπλινθοδομές, ψημένα τούβλα δηλαδή, πρωτόγνωρο υλικό για τους ντόπιους Ηπειρώτες, Αιτωλοακαρνάνες και Λευκάδιους, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις πόλεις τους και να συγκεντρωθούν στη Νικόπολη.

Θα άκουγε όμως τους κατοίκους να μιλούν κυρίως ελληνικά αλλά και λατινικά, που μιλούσε κυρίως μια ελίτ Ρωμαίων, αλλά και δούλοι και απελεύθεροι. Πιθανότατα θα άκουγε και εβραϊκά, που μιλούσε μια μειονότητα της εβραϊκής διασποράς. Επίσης θα διαπίστωνε πως οι περισσότερες επιγραφές χαραγμένες σε λίθους ήταν στην ελληνική γλώσσα, η μεγάλη όμως αφιερωματική επιγραφή του Μνημείου της Νίκης στο προάστειο της Νικόπολης, η μεγαλύτερη σε μήκος επιγραφή στον ελλαδικό χώρο, ήταν χαραγμένη στα λατινικά.  Η Νικόπολη ήταν μια ρωμαϊκή πόλη την οποία κατοικούσαν κυρίως Έλληνες μη Ρωμαίοι πολίτες, αλλά και Ρωμαίοι, οι κυρίαρχοι του κόσμου, οι οποίοι θαύμαζαν τον ελληνικό πολιτισμό. Η Νικόπολη εξάλλου ανήκε στην Επαρχία της Αχαΐας, σύμφωνα με τις διοικητικές περιφέρειες της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας που οργάνωσε ο Αύγουστος το 27 π.Χ. 

Ένας ημικυκλικός βωμός με ανάγλυφη απεικόνιση θεοτήτων στο Μουσείο Νικόπολης

Ποια είναι η διαχρονία αυτής της πόλης; 

Όπως προείπα, η Νικόπολη ιδρύθηκε κατά την κομβική περίοδο του μετασχηματισμού του ρωμαϊκού κόσμου με την επικράτηση του Οκταβιανού Αυγούστου και την ίδρυση ενός νέου μοντέλου διοίκησης, που κράτησε για αιώνες. Η ιστορική διαδρομή της Νικόπολης διήρκησε περίπου μια χιλιετία, γνωρίζοντας περιόδους ακμής και παρακμής, λόγω πολλών συγκυριών.

Εκτιμάτε ότι η επιστημονική έρευνα έχει να δώσει πολλά ακόμη στο «ξεδίπλωμα» πτυχών της Νικόπολης; 

Η επιστημονική έρευνα μέχρι στιγμής έχει δώσει πολύ σημαντικά δεδομένα, αλλά ελάχιστα ως προς το μέγεθος του αρχαιολογικού χώρου, στο «ξεδίπλωμα» της Νικόπολης. Υπάρχουν ακόμη πολλές ανεξερεύνητες πτυχές και αυτό οφείλεται στην περιορισμένη έρευνα, η οποία γνώρισε μόλις πριν από λίγα χρόνια μια εντατικοποίηση, χάρη στις προσπάθειές μου που είχαν και έχουν ως στόχο να αναδειχτεί και να αξιοποιηθεί συνολικά ο αρχαιολογικός χώρος και να προστατεύεται στο διηνεκές.

Ποια είναι η εικόνα που έχει η επιστημονική κοινότητα, και σε διεθνές επίπεδο, για τη Νικόπολη; 

Σε διεθνές επίπεδο η επιστημονική κοινότητα ήδη από τον 19^ο αιώνα αναφερόταν στη Νικόπολη, διότι όπως σημειώσαμε η ίδρυσή της σηματοδοτεί ένα μεγάλο ιστορικό γεγονός. Σε πολλές μελέτες ιστορικού και αρχαιολογικού περιεχομένου γίνεται αναφορά στη Νικόπολη από διάσημους επιστήμονες ανά την υφήλιο, οι οποίοι τονίζουν με εντυπωσιασμό το εξαιρετικό μέγεθος του αρχαιολογικού χώρου.

Θα πρέπει να σας αναφέρω εδώ, πως τα τελευταία χρόνια λαμβάνω επιστολές από μεταπτυχιακούς φοιτητές ευρωπαϊκών και αμερικανικών πανεπιστημίων, οι οποίοι γράφουν διατριβές και μου ζητούν δεδομένα και διευκρινήσεις επάνω σε θέματα που αφορούν τη Νικόπολη. Μάλιστα ορισμένοι ζητούν να με επισκεφτούν και να τους ξεναγήσω προσωπικώς στον αρχαιολογικό χώρο, πράγμα το οποίο κάνω με μεγάλη χαρά και συγκίνηση.  

Εικονική αναπαράσταση του σταδίου και του θεάτρου, όπως ήταν κάποτε (στο βάθος το Μνημείο του Αυγούστου). 

Σχεδίαση: Φώτης Τσακμάκης, αρχιτέκτων μηχανικός (Αρχείο Κωνσταντίνου Ζάχου)

Πώς «χτίστηκε» το όραμα για την ενοποίηση του αρχαιολογικού χώρου Νικόπολης; Και ποια τα εμπόδια που ενδεχομένως συναντήσατε ως αρχαιολογική ομάδα; 

Το όραμά μου ξεκινά από πολύ παλιά όταν ως μεταπτυχιακός φοιτητής στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης ήρθα στην Αθήνα με υποτροφία μαζί με τον καθηγητή μου  James Wiseman, προκειμένου να παρακολουθήσω σεμινάρια στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών σπουδών στην Αθήνα έχοντας τη δυνατότητα πρόσβασης στην πλούσια βιβλιοθήκη της. Σε μια από τις εκπαιδευτικές εκδρομές επισκεφτήκαμε και τη Νικόπολη.

Εντυπωσιάστηκα από την έκταση του αρχαιολογικού χώρου και τα μνημεία της, πολλά από τα οποία διατηρούνται σε μεγάλο ύψος πάνω από το έδαφος. Εντυπωσιάστηκα επίσης από την ομορφιά του φυσικού τοπίου, το οποίο δεν έχει αλλοιωθεί από σύγχρονες παρεμβάσεις.

Αργότερα όταν πλέον κατατάχτηκα στην Αρχαιολογική Υπηρεσία μετατέθηκα μαζί με τη σύζυγό μου στην Εφορεία Αρχαιοτήτων των Ιωαννίνων, η δικαιοδοσία της οποίας κάλυπτε τους νομούς Ιωαννίνων, Άρτας, Πρέβεζας και Λευκάδας. Η σύζυγός μου, προϊσταμένη τότε της Εφορείας, μου ανέθεσε όλες τις υποθέσεις που αφορούσαν τη Νικόπολη. Σημειώνω εδώ πως λίγα χρόνια πριν, το 1984, είχε πραγματοποιηθεί στην Πρέβεζα το Α’ Διεθνές Συνέδριο για τη Νικόπολη, στο οποίο εκτός από τις επιστημονικές ανακοινώσεις, παρουσιάστηκαν και προτάσεις για τη διάσωση και έρευνα της Νικόπολης.

Η αείμνηστη Μελίνα Μερκούρη μετά το Συνέδριο αυτό συνέστησε μια επιστημονική επιτροπή με πρώτο πρόεδρο τον τότε καθηγητή Βυζαντινής Ιστορίας του πανεπιστημίου Ιωαννίνων  Ευάγγελο Χρυσό. Το λιγοστό προσωπικό που είχε προσληφθεί για να πλαισιώσει το έργο της επιτροπής στεγάστηκε στο Δημαρχείο της Πρέβεζας χάρη στον τότε δήμαρχο Νίκο Γιαννούλη, έναν σπουδαίο άνθρωπο, ο οποίος είχε ενστερνιστεί τις απόψεις των επιστημόνων για την αναγκαιότητα διάσωσης της Νικόπολης.

Αργότερα ανέλαβα εγώ ως πρόεδρος της Επιτροπής και άρχισα να καταστρώνω σιγά-σιγά το όραμα το οποίο μετουσιώθηκε σε μια ολοκληρωμένη πρόταση «master plan» μετατροπής του εκτεταμένου ερειπιώνα σε αρχαιολογικό πάρκο, σύμφωνα με τις σύγχρονες προδιαγραφές και έχοντας ως πρότυπο διάφορα αρχαιολογικά πάρκα ανά την Ευρώπη.

Η πρόταση που συντάχθηκε από το επιστημονικό προσωπικό της επιστημονικής επιτροπής Νικόπολης, αποτελούμενο από διάφορες ειδικότητες, εγκρίθηκε διθυραμβικά από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και στη συνέχεια αποτέλεσε υπόδειγμα και για άλλους αρχαιολογικούς χώρους ανά την Ελλάδα. Για παράδειγμα, μεταξύ άλλων, η παράκαμψη του αρχαιολογικού χώρου με τη μετακίνηση του δρόμου ταχείας κυκλοφορίας που σήμερα διέρχεται μέσα από την καρδιά του Αρχαιολογικού Χώρο, αποτελεί μια από τις προτάσεις του «master plan».

Όσον αφορά τους τοπικούς άρχοντες, ανάλογα με την παιδεία του καθενός, τα οράματά του και τις προτεραιότητές του, άλλοι συστρατεύτηκαν στην όλη προσπάθεια και άλλοι αδιαφόρησαν, φοβούμενοι το λεγόμενο πολιτικό κόστος διότι η μετατροπή του χώρου σε αρχαιολογικό πάρκο, συνεπάγεται και ορισμένες υποχρεώσεις που προκύπτουν από το νομικό καθεστώς της προστασίας του.  Αυτοί που συνέδραμαν με ενθουσιασμό, ήταν το επιστημονικό και εργατοτεχνικό προσωπικό που συμμετείχε στα έργα που δρομολογήθηκαν έκτοτε για την ανάδειξη του χώρου.

Εκτιμάτε ότι μέσα σε 20 χρόνια έχει αλλάξει η αντίληψη της πολιτείας αλλά και των πολιτών απέναντι στη Νικόπολη και γενικότερα στα μνημεία; Και πώς σχολιάζετε την έννοια του «πολιτιστικού τουρισμού» που έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής στα χρόνια της κρίσης;

Ναι νομίζω πως έχει αλλάξει τόσο η αντίληψη της πολιτείας όσο και των πολιτών. Πολλές φορές άγνωστοι σε εμένα πολίτες με σταματούν στην Πρέβεζα για να μου σφίξουν το χέρι και να με συγχαρούν για όσα έχω προσφέρει για τη Νικόπολη. Ο «πολιτιστικός τουρισμός» στα χρόνια της παγκοσμιοποίησης έγινε πολύ της μόδας, με διάσημους αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία να δέχονται εκατομμύρια επισκέπτες.

Εκ πρώτης όψεως πρόκειται για ένα θετικό φαινόμενο, διότι οι επισκέψεις αυτές ωφελούν τους ίδιους τους επισκέπτες, εφόσον πρόκειται για μια ψυχαγωγία που συνδυάζει τη γνώση με την απόλαυση της ομορφιάς που συνήθως ακτινοβολούν τα μνημεία και τα έργα τέχνης. Επίσης ωφελούν την οικονομία των τοπικών κοινωνιών και κατά συνέπεια όλης της χώρας. Χρειάζεται όμως και ειδική προετοιμασία και διαχείριση σωστή, διότι ο μαζικός τουρισμός μπορεί να αποβεί ολέθριος για τα μνημεία.  Η Νικόπολη όμως έχει να διανύσει πολύ χρόνο έως ότου φτάσουμε σε ένα τέτοιο σημείο.

Τι προσδοκάτε μετά τη δρομολόγηση του έργου της ενοποίησης του αρχαιολογικού χώρου από την Περιφέρεια Ηπείρου;

Προσδοκώ να ολοκληρωθεί το έργο της παράκαμψης του αρχαιολογικού χώρου όσο το δυνατόν το συντομότερο και επίσης να ολοκληρωθεί το έργο της κατασκευή του κέντρου υποδοχής των επισκεπτών, το οποίο σύμφωνα με το «master plan» περιλαμβάνει πάρκινγκ, εκδοτήρια εισιτηρίων, τουαλέτες κλπ. Στη συνέχεια θα πρέπει να δρομολογηθεί μια μεγάλη καμπάνια διαφήμισης ανά τον κόσμο, ώστε να αυξηθεί κατακόρυφα ο αριθμός των επισκεπτών.

Και κάτι τελευταίο: Ποιο μνημείο της Νικόπολης ξεχωρίζετε εσείς και γιατί;

Αδιαμφισβήτητα ξεχωρίζω το Μνημείο της Νίκης του Ακτίου το οποίο έστησε ο Αύγουστος στις παρυφές της πόλης επάνω στον ιερό λόφο του Απόλλωνος. Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει έως σήμερα στο φως και άλλα πολύ αξιόλογα μνημεία, όπως τις Παλαιοχριστιανικές Βασιλικές ή το Ωδείο και το Θέατρο, το οποίο τελευταία αναδεικνύεται χάρη στις δικές μου επίπονες και επίμονες προσπάθειες, δεν είναι όμως μοναδικά. Σε ολόκληρο τον Ρωμαϊκό κόσμο υπάρχουν πολλές παλαιοχριστιανικές βασιλικές, Ωδεία και Θέατρα, μνημείο αφιερωμένο στη νίκη του Ακτίου όμως δεν υπάρχει. Επιπλέον στο μνημείο βρέθηκαν αριστουργήματα της αρχαίας γλυπτικής, σε χιλιάδες όμως θραύσματα, τα οποία προσπαθούμε να αποκαταστήσουμε εδώ και αρκετά χρόνια.

 Σας ευχαριστούμε.

Κι εγώ.

# Στην κεντρική φωτογραφία, εικονική αναπαράσταση της βόρειας νεκρόπολης από την οποία διερχόταν πλακόστρωτος δρόμος που οδηγούσε στον ιερό λόφο του Απόλλωνος. Σχεδίαση: Φώτης Τσακμάκης, αρχιτέκτων μηχανικός (Αρχείο Κωνσταντίνου Ζάχου)