Ιωάννινα: το «μυστήριο» της ονομασίας

Κάποτε, υπήρχε μια νεραϊδοβασίλισσα, η Γιάννω. Μια μέρα ο βασιλιάς κάλεσε χίλιους μαστόρους και έχτισαν το κάστρο της, δίπλα στη λίμνη. «Από τ’ όνομα λοιπόν της Νεραϊδοβασίλισσας Γιάννως, ωνομάστηκε το Κάστρο της Νεράιδας και η πολιτεία που χτίστηκε αργότερα, Γιάννινα»: μια παλιά ιστορία «σε καινούριο παραμύθι» όπως έλεγε ο άνθρωπος που την έγραψε το 1930, ο δημοσιογράφος και πολιτικός Χρήστος Χρηστοβασίλης.

Ένα παραμύθι και τίποτα άλλο, μια εκδοχή σε επίπεδο μυθιστοριογραφίας, σε μια προσπάθεια ενδεχομένως να δοθεί μια απάντηση στο μυστήριο της προέλευσης της ονομασίας της πόλης των Ιωαννίνων.

Aπό τον 19^ο αιώνα μέχρι και σήμερα, έχουν γίνει πολλές προσπάθειες ερμηνείας του ονόματος από γλωσσολόγους, αρχαιολόγους, ιστορικούς κ.ά. Το όνομα «Ιωάννινα» συνδέεται εκ των πραγμάτων με την ιστορική διαδρομή της πόλης. Τα αρχαιολογικά ευρήματα των τελευταίων δεκαετιών δείχνουν πια ότι η περιοχή του Κάστρου, με την όποια μορφή είχε τότε, κατοικούνταν από τα ελληνιστικά χρόνια. Ωστόσο, το αρχαίο όνομα του οικισμού παραμένει άγνωστο.

Αν σας αρέσει ο Τύπος, μπορείτε να τον στηρίξετε με μια συνδρομή ή δωρεά, εδώ:

Για πολλά χρόνια, η εκδοχή που επικρατούσε, κάνοντας την εμφάνισή της και σε τουριστικούς οδηγούς, ήταν ότι η πόλη οφείλει το όνομά της στη μονή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και πιο συγκεκριμένα στους Ιωαννίτες, τους μοναχούς της μονής. Σύμφωνα με την παράδοση, η μονή αυτή βρισκόταν στο Κάστρο. Η εκδοχή αυτή έχει αμφισβητηθεί επαρκώς.

Μια άλλη ερμηνεία θέλει τα «Ιωάννινα» να είναι η γυναίκα του Ιωάννη ή του Γιάννη (Ιωάνναινα και ακολούθως Ιωάννινα, ή Γιάνναινα, Γιάννινα και ακολούθως Ιωάννινα). Ενδιαφέρον έχει η προσέγγιση που θέλει το όνομα της πόλης να έχει προέλθει από το γυναικείο όνομα Ιωαννίνα. Γίνεται μάλιστα λόγος για υπαρκτό πρόσωπο, την κόρη του Βελισάριου, του στρατηγού του Ιουστινιανού, και της Αντωνίνας, στενής φίλης της αυτοκράτειρας Θεοδώρα.

Το σίγουρο είναι ότι το όνομα της πόλης αναφέρεται πρώτη φορά, στον πληθυντικό ουδετέρου, Ιωάννινα δηλαδή, στα μέσα του 12^ου αιώνα, στο έργο της Άννας Κομνηνής «Αλεξιάς». Επίσης σίγουρο είναι ότι τα Ιωάννινα, και όχι Γιάννενα ή Γιάννινα, είναι η ονομασία που εμφανίζεται πρώτη σε γραπτό κείμενο. Οι τύποι «Γιάννινα» και «Γιάννενα» εμφανίστηκαν αργότερα μέσα στους αιώνες – ο πρώτος τύπος μαρτυρείται γύρω στον 15^ο αιώνα. Από τα μέσα του 20^ου αιώνα, μεταξύ των δύο αυτών τύπων, υφίσταται μια «διαμάχη» για το ποιος είναι ο ορθός τύπος, με τους κυνηγούς λαθών να παραμονεύουν.

Και οι δύο τύποι πάντως έχουν βρει τη θέση τους στην καθομιλούμενη, στη λογοτεχνία και στην ποίηση, στο δημοτικό τραγούδι, στον αθλητισμό και λοιπά.

Από και πέρα έχουμε πολλές εκδοχές που κάνουν λόγο για σλάβικη,  αλβανική, λατινική, ελληνική, αραβική, ακόμα και εβραϊκή ετυμολογική προέλευση της ονομασίας «Ιωάννινα».

Πηγές: 

Παππάς Στέφανος, "Ιωάννινα. Η ίδρυση της πόλης. Οι τύποι, η προέλευση και η σημασία της ονομασίας της", Ιωάννινα, 2009

Χαρίσης Χαράλαμπος, "Το όνομα των Ιωαννίνων", πρακτικά 3ου Πανηπειρωτικού Συνεδρίου ΕΗΜ-ΙΜΙΑΧ, 2019