Επιδημίες και ασθένειες: Η ιστορία δεν μας διδάσκει για το παρόν

Η αναπληρώτρια καθηγήτρια Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας Λήδα Παπαστεφανάκη γράφει στον «Τύπο Ιωαννίνων» για την περίπλοκη ιστορικότητα της πανδημίας του κορωνοϊού.

Της Λήδας Παπαστεφανάκη*

Η πανδημία του κορωνοϊού που πλήττει τον σύγχρονο κόσμο επιδρώντας καθοριστικά στην καθημερινότητα, τη ζωή και την εργασία εκατομμυρίων ανθρώπων, δημιουργεί ερωτήματα για τους τρόπους με του οποίους οι κοινωνίες αντιμετώπισαν τις ασθένειες και τις επιδημίες στο παρελθόν. Στο βαθμό που η επιστήμη δεν μπορεί να θεραπεύσει και να νικήσει ακόμα την ασθένεια αναδύονται στις κοινωνίες και στη δημόσια συζήτηση λόγοι και συλλογικές συμπεριφορές πού παραπέμπουν στις επιδημίες του παρελθόντος (στον πανικό, στον ατομισμό, στην αναζήτηση ευθυνών για όσους διαδίδουν την ασθένεια, στην απαίτηση για αποκλεισμό αυτών πού θεωρούνται υπεύθυνοι, στην ηθική εξήγηση της νόσου, αλλά και στην κοινωνική αλληλεγγύη, στην αυταπάρνηση, στην οργανωμένη παρέμβαση των αρχών).

Κάποιοι αναζητούν στην ιστορία διδάγματα για την αντιμετώπιση της σημερινής πανδημίας του κορωνοϊού. Η σύγχρονη επείγουσα συνθήκη υπενθυμίζει άλλες επείγουσες συνθήκες επιδημιών στο παρελθόν. Ορισμένοι τείνουν να κάνουν συγκρίσεις. Για το AIDS  και τον ιό Έμπολα, στις δεκαετίες 1980 και 1990, χρησιμοποιήθηκε συχνά ο όρος «πανούκλα» ως ένας μεταφορικός υπαινιγμός για την Μεγάλη Πανώλη  που ταλάνισε τη μεσαιωνική Ευρώπη. Όπως θα υποστηρίξω, όμως, η ιστορία δεν διδάσκει και δεν έχει κανένα μάθημα να μας προσφέρει για τη σημερινή συνθήκη. Οι ιστορικοί, εξάλλου, είναι πάντα επιφυλακτικοί στη διατύπωση προβλέψεων.*

Οι ιστορικοί έχουν κάνει από παλιά συστηματικές έρευνες για τις  επιδημίες, τις ασθένειες και τη δημόσια υγεία στη μακρά διάρκεια. Έχουν μελετήσει τις δημογραφικές, οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες των ασθενειών στον προβιομηχανικό και στον βιομηχανικό κόσμο καταδεικνύοντας ότι η επίδραση των επιδημιών ποικίλλει στον ιστορικό χρόνο. Διεισδυτικές μελέτες έχουν δείξει την εξέλιξη της πανούκλας στο Λονδίνο του 16^ου-17^ου αιώνα ή της χολέρας στην Ερμούπολη του 1854, εξετάζοντας ποιες πληθυσμιακές ομάδες επλήγησαν περισσότερο από τις ασθένειες, αλλά και τις ποικίλες αντιδράσεις των τοπικών αρχών.

Οι επιδημίες έχουν διαμορφώσει τις εθνικές ιστορίες όσο και την παγκόσμια ιστορία. Δεν χρειάζεται, εντούτοις, να συνάγουμε ότι η επίδραση των μολυσματικών ασθενειών ήταν πάντα τόσο καταστροφική, όσο τείνουμε να υποθέσουμε. Τα αποτελέσματα των ασθενειών εκφράζουν σύνθετες αλληλεπιδράσεις ανάμεσα σε ποικίλους ατομικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Κύριο ερώτημα της έρευνας των ιστορικών και των επιδημιολόγων παραμένει το ποια τμήματα της κοινωνίας βίωσαν τις βαρύτερες συνέπειες των επιδημιών.

Τους ιστορικούς τους απασχολούν, επίσης, οι οικονομικές επιπτώσεις των επιδημιών και οι επίσημες αντιδράσεις που οι επιδημίες προκαλούν. Οι τρόποι με τους οποίους κοινωνίες και οικονομίες επηρεάζονται από τις επαναλαμβανόμενες επιδημίες είναι ένα καίριο ερώτημα που απασχόλησε την έρευνα. Το πώς λ.χ. η Ιταλία της Αναγέννησης συνδιαμορφώθηκε και από την επίδραση της πανούκλας είναι ένα ζήτημα που έχει απασχολήσει οικονομικούς ιστορικούς όπως ο Carlo Cipolla και ο Paolo Malanima.

Οι επιδημίες προκάλεσαν πολλαπλές αλλαγές στην οικονομία και χρειάζονταν ποικίλες θεσμικές απαντήσεις. Μετά τις επιδημίες πανούκλας, στην ύστερη μεσαιωνική Ευρώπη, ο φόβος για τις υποτελείς τάξεις συνέβαλε στη δημιουργία ενός καταπιεστικού θεσμικού πλαισίου για την εργασία, καθώς οι κυρίαρχες τάξεις στην Αγγλία, τη Γαλλία, τις Κάτω Χώρες, την Καστίλλη, την Αραγωνία και τις ιταλικές πόλεις-κράτη επεδίωξαν να ελέγξουν την εργασία και τις τιμές των προϊόντων των τεχνιτών. Αυτές οι ρυθμίσεις μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο των φόβων που γεννήθηκαν, εξαιτίας της πανούκλας, για τα κοινωνικά ήθη και την κατάρρευση των κοινωνικών-οικονομικών δομών, όπως έχει δείξει διεισδυτικά ο μεσαιωνολόγος Samuel Cohn.

Η αισιόδοξη προσέγγιση των ιστορικών αναδεικνύει τις ρυθμίσεις και παρεμβάσεις στη δημόσια υγεία καθώς και τα οφέλη που προέκυψαν από συγκεκριμένες παρεμβάσεις, ιδίως στις νεωτερικές κοινωνίες. Ο αναβαθμισμένος ρόλος της υγιεινής στις δυτικές κοινωνίες από το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα συνδέεται με τις επιστημονικές εξελίξεις στην ιατρική και τη βιολογία, αλλά και με τη διάδοση της ιδέας ότι η βελτίωση της υγείας του πληθυσμού θα συνέβαλε στην οικονομική ανάπτυξη των εθνικών κρατών. Ταυτόχρονα η ανάπτυξη της δημόσιας υγείας στη Δύση συνιστούσε μια απάντηση στα προβλήματα που δημιουργούσε η εκβιομηχάνιση και η αστικοποίηση. Η βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης και η αύξηση του προσδόκιμου ζωής στις δυτικές κοινωνίες, με τη χρήση νέων υλικών και τεχνικών, τους δύο τελευταίους αιώνες, συνδέεται με αυτές τις παρεμβάσεις στα υγειονομικά συστήματα και στις υποδομές (ύδρευσης, αποχέτευσης). Η καταπολέμηση λ.χ. από τις ευρωπαϊκές κοινωνίες της φυματίωσης, στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, μπορεί να εξηγηθεί μέσα από έναν τέτοιο συνδυασμό παραγόντων: αύξηση του επιπέδου διαβίωσης, βελτίωση της διατροφής και της κατοικίας, παροχή ιατρικής φροντίδας.

Η ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΓΡΙΠΠΗ ΤΟΥ 1918

Στο ευρύ ρεπερτόριο των επιδημιών του παρελθόντος ο νέος κορωνοϊός φαίνεται ότι βρήκε το ιστορικό του προηγούμενο στην ισπανική γρίππη του 1918, η οποία είχε, επίσης, παγκόσμια διάδοση, στοίχισε τη ζωή σε περίπου 50 εκατομμύρια ανθρώπους, επέβαλε τη χρήση μασκών και προφυλακτικών μέτρων, περιόρισε τις κοινωνικές συναθροίσεις, είχε σημαντικές συνέπειες στην οικονομία. Ωστόσο, δεν πρέπει να παραβλέπονται όλες εκείνες οι διαφορές που χωρίζουν τη μία επιδημία από την άλλη στη διάρκεια ενός αιώνα: οικονομικές δομές, πολιτική συμμετοχή, αλλαγές στις ιατρικές γνώσεις και τεχνικές, παγκόσμιες διασυνδέσεις έχουν μετασχηματίσει ριζικά τον σημερινό κόσμο από εκείνον του 1920.

Η ανάκληση των επιδημιών του παρελθόντος δεν έχει καθαυτή κάποια αξία.

Οι αναλύσεις, οι οποίες βασίζονται σε ιστορικά δεδομένα, είναι πιθανό να μας κατευθύνουν προς την υιοθέτηση παρωχημένων πρακτικών και στρατηγικών για την αντιμετώπιση των επιδημιών και των οικονομικών κρίσεων, ή/και να ενισχύσουν κατηγοριοποιήσεις, συμπεριφορές και στερεότυπα που έχουν αναδυθεί στην ίδια την ιστορία των επιδημιών (λ.χ. οι μειονότητες ως αποδιοπομπαίοι τράγοι, οι ήρωες και οι φαύλοι, οι ανεύθυνοι και οι υπεύθυνοι, η κατασκευή των «επικίνδυνων» για το κοινωνικό σύνολο, οι αποκλεισμοί). Τα στερεότυπα, πριν ακόμα μελετηθούν από τους ιστορικούς και τους ανθρωπολόγους, έχουν διατυπωθεί στα μέσα ενημέρωσης, έχουν διαχυθεί στο ευρύ κοινό μέσω του discourse περί επιδημιών τροφοδοτώντας το συλλογικό φαντασιακό.

Οι ιστορικοί χρειάζεται να αντισταθούν στην ευκολία των συγκρίσεων και να δηλώσουν με σαφήνεια ότι η ιστορία δεν μας διδάσκει τίποτα.  Η μελέτη της επιδημίας του κορωνοϊού ως ιστορία του παρόντος χρόνου δεν έχει ανάγκη την εύρεση ιστορικών αναλογιών και συγκρίσεων. Χρειάζεται με επινοητικότητα και ριζοσπαστική μεθοδικότητα να μελετήσουμε τους τρόπους με τους οποίους το παρελθόν έχει διαμορφώσει τις σύγχρονες συνθήκες των εθνικών συστημάτων υγείας, τις μορφές των πόλεων και των κοινωνικών ανισοτήτων, για να αναδείξουμε την περίπλοκη ιστορικότητα της πανδημίας του κορωνοϊού.

Ο σπουδαίος ιστορικός Marc Bloch έχει επισημάνει στο βιβλίο του για την κατάρρευση του γαλλικού στρατού στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (L'étrange défaite, 1946) αυτό ακριβώς: τα αποκαλούμενα μαθήματα από το παρελθόν οδηγούν ενδεχομένως στη στρεβλή κατανόηση του παρόντος.

* Η ιδέα και το επιχείρημα του παρόντος κειμένου αντλούν από το άρθρο των Guillaume Lachenal και Gaëtan Thomas, “COVID-19: When history has no lessons”, History Workshop, 30.3.2020. http://www.historyworkshop.org.uk/covid-19-when-history-has-no-lessons/?fbclid=IwAR3_4PLPy_k1gWUCacCb2vwyUOybZ94aXv8a2R-aFO4c539jtlexor9fMFg

*Η Λήδα Παπαστεφανάκη είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

-Στη φωτογραφία: Aστυνομικοί στο Σιάτλ των ΗΠΑ με μάσκες προστασίας προσώπου κατά την επιδημία της γρίπης το 1918