Αρχείο Καβάφη: Ανοιχτό και με προσδοκίες

Την εβδομάδα αυτή, το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων βίωσε τις δικές του καβαφικές ημέρες. Το Ίδρυμα Ωνάση συνεργάστηκε με το Εργαστήριο Νέας Ελληνικής Φιλολογίας με υπεύθυνο τον καθηγητή Νεοελληνικής Ιστορίας Τάκη Καγιαλή και το Εργαστήριο Ιστορίας της Τέχνης με υπεύθυνο τον αναπληρωτή καθηγητή Ανθρωπολογίας της Τέχνης Χρήστο Δερμεντζόπουλο. Όλοι μαζί δοκίμασαν τις δυνάμεις τους, μαζί με τους φοιτητές, πάνω σε ένα διαφορετικό πρότζεκτ, σε ένα πιλοτικό πρόγραμμα με τίτλο «Το Αρχείο Καβάφη πάει πανεπιστήμιο» (διαβάστε περισσότερα εδώ). Ο «Τύπος Ιωαννίνων» μίλησε με τον καθηγητή και μέλος της επιστημονικής επιτροπής του Αρχείου Καβάφη του Ιδρύματος Ωνάση Τάκη Καγιαλή και με τη βοηθό ερευνητικού έργου του Αρχείου Καβάφη Αγγελική Μούσιου.

Το Αρχείο Καβάφη έχει αποκτήσει σχεδόν μυθολογικά χαρακτηριστικά. Πού οφείλεται αυτό;

Τάκης Καγιαλής: Πρώτα απ’ όλα, είναι η  ίδια η ιστορία του Αρχείου Καβάφη. Από την ώρα που δημοσιοποιήθηκε η ύπαρξή του το 1963 αλλά και μέσα από τις διάφορες φάσεις της διαχείρισής του, το Αρχείο ήρθε να συνδεθεί άμεσα με την αινιγματικότητα της περίπτωσης Καβάφη. Το Αρχείο πήρε μια αίγλη ενώ προοδευτικά ο Καβάφης ηρωοποιήθηκε και εθνικοποιήθηκε. Ειδική σημασία απέκτησε το Αρχείο και από τη στιγμή που ο Καβάφης απέκτησε διεθνή απήχηση και αναδείχθηκε σε έναν ποιητή της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Νομίζω ότι ο μύθος ώς έναν βαθμό αφορά τα περιεχόμενα του αρχείου και το ίδιο το Αρχείο ως μνημείο του ποιητή.

Ως συνεργάτες του Αρχείου Καβάφη πώς βιώσατε την όλη «διαδρομή»;

Αγγελική Μούσιου: Από την πλευρά του Ιδρύματος Ωνάση, το πρώτο βήμα ήταν να αποκτηθεί το αρχείο και να παραμείνει στην Ελλάδα, ώστε να αποφευχθεί και η πιθανότητα κατακερματισμού του. Στη συνέχεια, προτεραιότητα αποτέλεσε να βρεθούν το πλαίσιο και οι άνθρωποι με τους οποίους θα μπορούσε να δημιουργηθεί μια επιστημονική επιτροπή. Επιδίωξή μας ήταν να αναδειχθεί το ψηφιακό υλικό με τέτοιο τρόπο ώστε να καλύπτει τις ανάγκες της επιστημονικής αρτιότητας και να μην είναι κάτι μνημειακό, αλλά «ζωντανό» και σημερινό. Είχαμε εξαρχής τη συναίσθηση ότι τα πράγματα πρέπει να γίνουν σωστά.

Υπήρχαν ιδιαίτερες προκλήσεις δεδομένου ότι το Ίδρυμα Ωνάση δεν είχε εμπειρία στη διαχείριση αρχείων;

Τάκης Καγιαλής: Η πρώτη και βασική καινοτομία που έκανε τη διαφορά στη διαχείριση του Αρχείου –μία καινοτομία που φαντάζομαι ότι δεν θα την είχαμε αν το αρχείο δεν βρισκόταν σε ένα τέτοιο ίδρυμα- είναι η αρχειονομική τεκμηρίωση. Γενικά, τα λογοτεχνικά αρχεία δεν δουλεύονται με έναν συστηματικό τρόπο. Συνήθως δεν είναι αντικείμενο αρχειονόμων αλλά φιλολόγων. Το γεγονός ότι στο αρχείο Καβάφη δούλεψαν οι αρχειονόμοι κι εμείς οι φιλόλογοι ακολουθήσαμε, αφενός μεν απελευθέρωσε εμάς τους φιλόλογους από το τεράστιο άγχος της αρχειονομικής δουλειάς και αφετέρου πρόσφερε στο ίδιο το αρχείο ένα μέλλον ανοιχτών και ποικίλων χρήσεων. Πρόκειται για μια παράμετρο, η οποία προϋποθέτει προγραμματισμό, κόστος και εμπλοκή πολλών ανθρώπων σε μια τέτοια αποστολή.

Η δεύτερη καινοτομία είναι η προφανής: Το Αρχείο «ανέβηκε» πλήρως στο διαδίκτυο με ελεύθερη πρόσβαση. Κάτι πολύ γενναίο.

Εκτιμάτε ότι η πρωτοβουλία αυτή θα θέσει έναν προβληματισμό για το μέλλον πολλών αρχείων που δεν είναι και τόσο ανοιχτά, ακόμα και σε βιβλιοθήκες;

Τάκης Καγιαλής: Το ελπίζω. Ελπίζω να υπάρξουν και συνέργειες, μπορούν να υπάρξουν. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το μέλλον των αρχείων είναι η ψηφιοποίησή τους και η ανοιχτή πρόσβαση σε αυτά. Κάτι τέτοιο σκαλώνει στο κόστος της όλης δουλειάς αλλά και στις αναστολές που αφορούν την ίδια την ελεύθερη πρόσβαση. Το βήμα από τη συλλεκτική αξία του αντικειμένου ή του τεκμηρίου στο ψηφιακό άνοιγμά του και στη μετατροπή του σε κοινό κτήμα είναι μεγάλο.

Ποια είναι τα μηνύματα που παίρνετε μέχρι στιγμής από το πιλοτικό πρόγραμμα «Το Αρχείο Καβάφη πάει Πανεπιστήμιο»;

Αγγελική Μούσιου: Ένα από τα σημαντικά πράγματα που παρατηρώ, είναι ότι καλλιεργείται ένα ενδιαφέρον. Και καλλιεργείται εδώ. Εκτός από το να δούμε το καβαφικό έργο με διαφορετικό τρόπο ή να δούμε δύο διαφορετικές πειθαρχίες, δύο διαφορετικές επιστήμες, να συμπράττουν, βλέπουμε και τι είναι το αρχείο, τι μπορεί να σημαίνει για μας. Το αρχείο μπορεί να αποτελέσει πηγή έμπνευσης πέραν του αυστηρού ακαδημαϊκού πλαισίου ή πηγή μελέτης αλλά μπορεί να είναι κάτι προσωπικό. Και σίγουρα μια αφορμή για εμπειρίες.

Τάκης Καγιαλής: Και παράλληλα και ένα καταπληκτικό εργαλείο για να αναθεωρήσεις πολλά πράγματα που θεωρούσες αυτονόητα. Έχει ενδιαφέρον ότι κάποιος έρχεται σε επαφή με τις διαδοχικές και εναλλακτικές γραφές ενός καβαφικού ποιήματος. Βλέπει το αβέβαιο χέρι του ποιητή, που δοκιμάζει, κάνει λάθος, σβήνει και γράφει, τη γενετική πορεία ενός ποιήματος –τις σημειώσεις, τα σβησίματα, τις διορθώσεις- έχοντας άμεση κι όχι καθοδηγημένη επαφή. 

Ειδικά στην περίπτωση του Καβάφη ο οποίος ένα ποίημα μπορεί να το δούλευε πολλά χρόνια και στο τέλος είτε να το εγκατέλειπε είτε να το ολοκλήρωνε, έχω την αίσθηση ότι είναι πολύ διδακτικό. Υπάρχει μια πρόσβαση στις αληθινές συνθήκες παραγωγής του καβαφικού έργου τις οποίες δεν είναι εύκολο να τις μεταφέρει κάποιος μέσα από μια αφήγηση ή να τις διδάξει. Ακόμα και παίζοντας ή φυλλομετρώντας το αρχείο, καταλαβαίνει κανείς ότι ο πιο σημαντικός έλληνας ποιητής του 20^ου αιώνα έγραφε πολύ συχνά στα αγγλικά. Κρατούσε σημειώσεις στα αγγλικά για τα ελληνικά του ποιήματα.

Αυτό το ψηφιακό αρχείο είναι εργαλείο για να ανακαλύψει κανείς πράγματα που δεν αφορούν μόνο φιλολόγους αλλά ένα ευρύτερο κοινό.