Αγωγή και εκπαίδευση των νηπίων… σε «λυόμενες κατασκευές»

Της Δήμητρας Γκανιάτσα, συντονίστριας Εκπαιδευτικού Έργου Νηπιαγωγών ΠΕ.Κ.Ε.Σ. Ηπείρου

Τον τελευταίο καιρό, δημοσιεύματα των τοπικών μέσων ενημέρωσης αναφέρουν τη μετεγκατάσταση νηπιαγωγείων ή τμημάτων νηπιαγωγείων του Δήμου Ιωαννιτών σε «λυόμενες κατασκευές», ακόμη και στις αυλές νηπιαγωγείων/δημοτικών σχολείων, δημιουργώντας έντονο προβληματισμό και συνάμα, θλίψη και απογοήτευση στην τοπική κοινωνία. Σύμφωνα με τα δημοσιεύματα, το Δημοτικό Συμβούλιο αποφάσισε να αντιμετωπίσει το ζήτημα στέγασης του 28ου Νηπιαγωγείου Ιωαννίνων (στην Ανθούπολη) με τη χρήση «λυόμενων κατασκευών».

Πριν αναλυθεί το πρόβλημα του συγκεκριμένου νηπιαγωγείου, κρίνεται σκόπιμο να αναδειχτεί η σημαντικότητα του σχολικού περιβάλλοντος για τη διδασκαλία, τη μάθηση και τη μετέπειτα σχολική πορεία των μικρών παιδιών. Τα παιδιά 4-6 ετών, εγγράφονται στο νηπιαγωγείο και εντάσσονται για πρώτη φορά σε οργανωμένο θεσμικό πλαίσιο αγωγής και εκπαίδευσης. Σύμφωνα με το Πρόγραμμα Σπουδών του νηπιαγωγείου, (Π.Σ., 2014), η προσχολική εκπαίδευση θέτει τις βάσεις για την ολόπλευρη ανάπτυξη των παιδιών και τη μετέπειτα στάση τους προς τη μάθηση. Στο νηπιαγωγείο τα παιδιά αναπτύσσουν ικανότητες όπως η επικοινωνία, η δημιουργική και κριτική σκέψη, η προσωπική ταυτότητα και η αυτονομία, οι κοινωνικές ικανότητες και οι ικανότητες που σχετίζονται με την ιδιότητα του πολίτη που θα τα βοηθήσουν να αποκτήσουν μια θετική στάση απέναντι στη μάθηση ώστε να είναι σε θέση να μαθαίνουν και να εξελίσσονται καθ΄ όλη τη διάρκεια της ζωής τους (Π.Σ., 2014).

Αν ανατρέξουμε στην ιστορία, από την ίδρυση των πρώτων νηπιαγωγείων μέχρι σήμερα, θα αντιληφθούμε ότι το περιβάλλον εξελίσσεται μέσα στην ιστορία και μαζί με αυτό το σχολικό κτίριο, το οποίο αντανακλά τη δομή της κοινωνίας, τους ανθρώπους, τις αξίες, τα αναλυτικά προγράμματα και τους στόχους της εκπαίδευσης. Το σχολικό κτίριο και το ευρύτερο περιβάλλον του νηπιαγωγείου μπορεί να μεταφέρει στα παιδιά μηνύματα σχετικά με το τι είναι σημαντικό, τι πρέπει να σέβονται, τι πρέπει να μάθουν και τι όχι (Nicholson, 2005). 

Ο σχολικός χώρος αντικατοπτρίζει και διαιωνίζει τις ιδέες σχετικά με το πώς μαθαίνουν τα παιδιά, τι μαθαίνουν και με ποιο στόχο (Αγγελάκη κ.ά., 2012). Το σχολικό περιβάλλον (η αίθουσα διδασκαλίας και ο εξωτερικός χώρος του σχολείου) αποτελεί περιβάλλον δραστηριότητας, μάθησης, έκφρασης και επικοινωνίας παιδιών και ενηλίκων. Η σημαντικότητα της ποιότητας της αίθουσας διδασκαλίας είναι τόσο μεγαλύτερη όσο μικρότερη είναι η ηλικία των παιδιών και, επομένως η σχολική βαθμίδα στην οποία φοιτούν (Οικονομίδης Β, Λιναρδάκης Μ, 2012). Έρευνες αποδεικνύουν την επίδραση του προσχολικού περιβάλλοντος στην ανάπτυξη του εγκεφάλου των παιδιών και υποστηρίζουν τη δημιουργία ενός περιβάλλοντος πλούσιο σε ερεθίσματα (National Research Council and Institute of Medicine, 2000).

Κατά τον Bronfenbrenner, το περιβάλλον που προσφέρει ευκαιρίες για τη μετακίνηση των παιδιών, που περιέχει αντικείμενα τα οποία μπορεί το παιδί να χρησιμοποιήσει σε αυθόρμητη δραστηριότητα, που προσφέρει πολλές δυνατότητες για αλληλεπίδραση με τη νηπιαγωγό, τα παιδιά και με όλους τους εμπλεκόμενους στο χώρο της τάξης, επιδρά θετικά στην ανάπτυξη του παιδιού σε όλους τους τομείς (Bronfenbrenner, 1979). Γίνεται αντιληπτό ότι ο χώρος του νηπιαγωγείου πρέπει να είναι ασφαλής, ελκυστικός, να διευκολύνει την επικοινωνία, τη συνεργασία, να προωθεί  την  αυτονομία των παιδιών και να τα προκαλεί να εμπλέκονται σε δραστηριότητες που υποστηρίζουν την ολόπλευρη ανάπτυξή τους.

Το νηπιαγωγείο παρέχει πρόγραμμα για όλους τους μαθητές ανεξάρτητα από ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες, αναπηρίες, μητρική γλώσσα, ικανότητες, πολιτισμικά και κοινωνικά περιβάλλοντα.

Ο/Η νηπιαγωγός διαμορφώνει το περιβάλλον με υλικό που αντανακλά τα βιώματα όλων των παιδιών παρέχοντας σε όλα τα παιδιά και στις οικογένειες τους ίσες ευκαιρίες συμμετοχής στην εκπαιδευτική διαδικασία και στη σχολική ζωή. Στα κέντρα ενδιαφέροντος, στις γωνιές της τάξης, τα παιδιά συζητούν, σχεδιάζουν, διαπραγματεύονται, διαφωνούν, δοκιμάζουν  τις  ιδέες  τους,  μαθαίνουν παίζοντας, καθώς το παιχνίδι θεωρείται η κυρίαρχη δραστηριότητα για την ανάπτυξη και τη μάθηση των παιδιών στο νηπιαγωγείο (Ν.Π.Σ., 2014). Τα παιδιά για να αναπτύξουν τις δεξιότητες που προαναφέρθηκαν χρειάζονται κατάλληλους χώρους για να κινηθούν ελεύθερα, να εργαστούν, να παίξουν, να μάθουν.

Όπως προκύπτει από τη σύντομη βιβλιογραφική ανασκόπηση, το σχολικό περιβάλλον επηρεάζει σημαντικά την αποτελεσματικότητα της διδασκαλίας και μάθησης του μικρού παιδιού γι αυτό πρέπει να διαμορφώνεται ανάλογα με τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα των παιδιών της προσχολικής ηλικίας. Εύλογα, μπορεί κάποιος να αναρωτηθεί, εάν οι προαναφερόμενοι στόχοι της προσχολικής εκπαίδευση μπορούν να καλυφθούν σε... «λυόμενες κατασκευές»!

Σχετικά με το ζήτημα στέγασης του 28ου Νηπιαγωγείου Ιωαννίνων (Ανθούπολη), όπως ενημερωθήκαμε από τον τοπικό τύπο, αποφασίστηκε η τοποθέτηση δύο «λυόμενων κατασκευών» στον αύλειο χώρο του 24ου Δημοτικού Σχολείου Ιωαννίνων.

Το 24ο Δημοτικό Σχολείο φιλοξενεί εδώ και πολλά χρόνια το νηπιαγωγείο διαθέτοντας μία αίθουσα. Διαθέτει επίσης στο νηπιαγωγείο και μια αποθηκούλα, το πολύ 8τ.μ. χωρίς παράθυρο που για ευνόητους λόγους δε χρησιμοποιήθηκε ποτέ. Σύμφωνα με την προβλεπόμενη διαδικασία, ο Διευθυντής Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης υποβάλλει πρόταση στη Δημοτική Επιτροπή Παιδείας η οποία συνεδριάζει, αποφασίζει και στη συνέχεια την τελική απόφαση για το θέμα λαμβάνει το Δημοτικό Συμβούλιο.

Στην περίπτωση του 28ου Νηπιαγωγείου η απόφαση της Δημοτικής Επιτροπής Παιδείας για την τοποθέτηση «λυόμενων κατασκευών» ήταν ομόφωνη.

Το πρόβλημα στέγασης των νηπιαγωγείων της περιοχής των Σεισμοπλήκτων του Δήμου Ιωαννιτών δεν προέκυψε ξαφνικά. Στην περιοχή αυτή, μέχρι τη σχολική χρονιά 2016-2017 λειτουργούσαν τρία (3) νηπιαγωγεία: το 7ο , το 17ο και το 28ο καλύπτοντας τις ανάγκες φοίτησης των νηπίων.

Τη σχολική χρονιά 2017-2018, το 7ο Νηπιαγωγείο συγχωνεύτηκε με το 17ο Νηπιαγωγείο (που βρισκόταν στην άλλη πλευρά της περιοχής κοντά στο 21ο Δημοτικό Σχολείο) με αποτέλεσμα την τριετία που ακολούθησε όλα τα νήπια να συγκεντρώνονται στα δύο (2) νηπιαγωγεία (το 7ο και το 28ο). Το ζήτημα θα λυθεί οριστικά, εάν άμεσα, δρομολογηθούν οι διαδικασίες ίδρυσης νέου νηπιαγωγείου στην περιοχή που βρισκόταν το 17ο, κοντά στο 21ο Δημοτικό Σχολείο.

Με τον τρόπο αυτό θα καλυφθούν οι ανάγκες των παιδιών και των γονιών που κατοικούν σε κάθε πλευρά της περιοχής, καθώς και οι ανάγκες των νηπιαγωγών. Μέχρι να ολοκληρωθεί η διαδικασία ίδρυσης, θα μπορούσε να λειτουργήσει ένα τμήμα, εφόσον υπάρχει διαθέσιμος χώρος στο 21ο Δημοτικό Σχολείο (στα Σεισμόπληκτα).

Μία άλλη πρόταση είναι η αξιοποίηση του κτιρίου στα Κάτω Μάρμαρα, στο οποίο στεγάζεται το Παράρτημα του Νηπιαγωγείου Σταυρακίου. Το σχολείο αυτό βρίσκεται σε απόσταση δύο χλμ. από το 28ο Νηπιαγωγείο, στεγάζεται σε μεγάλο, αυτόνομο κτίριο, διαθέτει δύο αίθουσες διδασκαλίας, τεράστια αυλή και φοιτούν κάθε χρόνο κατά μέσο όρο 14-15 νήπια.

Αναφορικά με το ζήτημα στέγασης του 1ου Νηπιαγωγείου Ιωαννίνων, που επί σειρά ετών αναζητά μόνιμη στέγη, υπενθυμίζεται ότι από το 1ο Δημοτικό Σχολείο Ιωαννίνων όπου φιλοξενούνταν, μεταστεγάστηκε στην Παπαζόγλειο Υφαντική Σχολή, πριν ένα χρόνο ξαναγύρισε στο 1ο Δημοτικό Σχολείο Ιωαννίνων με πολλές υποσχέσεις ότι ήταν «προσωρινή λύση» αφού είχε βρεθεί χώρος στις εγκαταστάσεις του Παλαιού Νοσοκομείου Γ. Χατζηκώστα, και τελικά, για τη σχολική χρονιά 2020-21 υπάρχουν δυσκολίες. Η αναστάτωση και η αγωνία των γονιών που αδυνατούν να κάνουν τον οικογενειακό τους προγραμματισμό και των νηπιαγωγών που «μετακομίζουν» σε χώρους «προσωρινά» με λύσεις κυριολεκτικά «της τελευταίας στιγμής» είναι τεράστια.

Άλλα νηπιαγωγεία του Δήμου Ιωαννιτών που αντιμετωπίζουν προβλήματα στέγασης είναι το 2ο Ιωαννίνων (λειτουργεί και τμήμα ένταξης), το 5ο (που πρόκειται να μεταστεγαστεί στο νέο διδακτήριο στους στρατιωτικούς Φούρνους όταν ολοκληρωθούν οι διαδικασίες ανέγερσης), το 8ο (λειτουργεί και τμήμα ένταξης), το 11ο, το 15ο (στεγάζεται σε διαμέρισμα πολυκατοικίας), το 19ο, το 31ο (που λειτουργεί σε κτίριο του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Δουρούτης, το 1ο και 3ο Νηπιαγωγείο Κατσικά, το Νηπιαγωγείο Νεοχωρόπουλου κ.ά.

Το ζήτημα έλλειψης κατάλληλων κτιριακών υποδομών στην προσχολική εκπαίδευση δεν είναι καινούριο και αφορά το σύνολο των νηπιαγωγείων της χώρας. Στην Ελλάδα, ελάχιστα νηπιαγωγεία έχουν τις κατάλληλες προδιαγραφές για να ανταποκριθούν στις ανάγκες των παιδιών της προσχολικής ηλικίας ενώ ακόμη και σήμερα υπάρχουν νηπιαγωγεία που στεγάζονται σε μισθωμένα διαμερίσματα, σε καταστήματα με μικρές ή ανύπαρκτες αυλές ή σε... κοντέινερ (ή λυόμενες κατασκευές ή προκατασκευασμένες αίθουσες)!! Εδώ και χρόνια, οι Δήμοι της χώρας που έχουν και την ευθύνη για τα σχολεία, δεν δίνουν προτεραιότητα για την ανέγερση νέων νηπιαγωγείων, αλλά ακόμη και όταν η διαδικασία ξεκινάει, τα έργα αυτά καθυστερούν πολύ να ολοκληρωθούν. Στην περίπτωση που υπάρχει η δυνατότητα για επέκταση νέων αιθουσών (όπως για παράδειγμα στο Νηπιαγωγείο Πεδινής, στο 28ο Νηπιαγωγείο, στο 11ο Νηπιαγωγείο κ.λπ.) στα ήδη υπάρχοντα νηπιαγωγεία, δεν υπάρχει χρηματοδότηση. Δεν υπάρχει ούτε η πρόθεση για ενοικίαση νέων χώρων γιατί πολύ απλά δεν υπάρχει η διάθεση να δοθεί ούτε ένα ευρώ για την προσχολική εκπαίδευση. Αυτό επιβάλλεται να αλλάξει! Είναι ανάγκη να βρεθούν μόνιμες λύσεις στέγασης των νηπιαγωγείων που αντιμετωπίζουν πρόβλημα και να βελτιωθούν οι κτιριακές υποδομές αρκετών άλλων νηπιαγωγείων.

Δυόμιση χρόνια μετά την εφαρμογή της δίχρονης υποχρεωτικής προσχολικής εκπαίδευσης στο Δήμο Ιωαννιτών, οι κτιριακές υποδομές των νηπιαγωγείων παραμένουν οι ίδιες. Αφού λοιπόν οι προτεινόμενες λύσεις είναι οι «λυόμενες κατασκευές», εύλογα προκύπτουν τα εξής ερωτήματα:

Μπορούν να επιτευχθούν οι στόχοι των Προγραμμάτων Σπουδών του νηπιαγωγείου (Δ.Ε.Π.Π.Σ., 2002 και Π.Σ., 2014) σε «λυόμενες κατασκευές»; Ορισμένοι απαντούν πως, πρόκειται για λυόμενα πολυτελείας, εξοπλισμένα με ζηλευτό εξοπλισμό( κλιματιστικά και πολλά άλλα)!

Μπορεί σε αυτές τις υποδομές να πραγματοποιηθεί η συνεκπαίδευση παιδιών με αναπηρίες ή ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες; Τα παιδιά αυτά θα έχουν πρόσβαση στο χώρο, στα υλικά και τα μέσα της τάξης;

Αν από τα 35τ.μ. της «λυόμενης κατασκευής» που προτείνεται για το 28ο Νηπιαγωγείο, αφαιρεθεί ο χώρος που θα καταλαμβάνουν οι τουαλέτες και ο βασικός εξοπλισμός της αίθουσας (τραπέζια, καρέκλες, βιβλιοθήκη, συρταριέρες), πόσος ελεύθερος χώρος μένει για ελεύθερη μετακίνηση των παιδιών;

Θα υπάρχει τραπεζαρία, χώρος για παιχνίδι, χαλάρωση, χώρος για την πραγματοποίηση εκδηλώσεων, για συνεργασία με γονείς, με συναδέλφους νηπιαγωγούς, με στελέχη της εκπαίδευσης, με καλλιτέχνες μουσικής, θεάτρου, χορού, εικαστικών τεχνών ή ειδικούς επιστήμονες που καλούνται στο σχολείο για να υλοποιήσουν προγράμματα και δραστηριότητες που προάγουν την εκπαιδευτική διαδικασία;

Θα υπάρχουν αρκετοί χώροι ατομικής υγιεινής; Θα υπάρχουν βοηθητικοί χώροι;

Σε μια πόλη, όπως τα Γιάννενα, όπου το μεγαλύτερο διάστημα του χρόνου οι καιρικές συνθήκες (βροχή, ομίχλη) δεν επιτρέπουν την έξοδο των παιδιών στην αυλή του σχολείου και τα παιδιά θα παραμένουν  από τις 8:30 π.μ.-13:00 μ.μ. στις «λυόμενες κατασκευές», θα διασφαλίζονται οι απαραίτητες συνθήκες υγιεινής;

Με ποια επιχειρήματα θα δικαιολογήσουν οι νηπιαγωγοί και οι γονείς την απορία των παιδιών, «γιατί μέσα στην ίδια αυλή, με τη λήξη του διαλείμματος, άλλα παιδιά μπαίνουν σε λυόμενα κι άλλα στα μεγάλα σχολεία»; Οι «λυόμενες κατασκευές», παρά τις προσπάθειες των νηπιαγωγών να τα ομορφύνουν ζωγραφίζοντας ουράνια τόξα, φανταχτερά λουλούδια και χρωματιστές πεταλούδες, όποιο τεχνολογικό εξοπλισμό κι αν διαθέτουν, πάλι «λυόμενες κατασκευές» θα παραμείνουν, ενισχύοντας τις ανισότητες μεταξύ των παιδιών.

Εν κατακλείδι, χρειάζεται συνεργασία των αρμόδιων φορέων για καταγραφή των κτιριακών αναγκών στην προσχολική εκπαίδευση. Χρειάζεται μακροπρόθεσμος σχεδιασμός για την ανέγερση νέων νηπιαγωγείων με σύγχρονες προδιαγραφές, καθορισμός χρονοδιαγράμματος, δέσμευση για την τήρηση του χρονοδιαγράμματος και των αποφάσεων από τη δημοτική αρχή, εξασφάλιση χρηματοδότησης, λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες που δημιουργούνται. Χρειάζεται συνέχεια στην υλοποίηση των αποφάσεων από την εκάστοτε δημοτική αρχή. 

Χρειάζονται μόνιμες λύσεις. Η αναζήτηση λύσεων της τελευταίας στιγμής, χωρίς σχεδιασμό, χωρίς χρηματοδότηση, είναι αυτονόητο ότι σίγουρα  δεν εξυπηρετεί τις ανάγκες των νηπίων, των γονιών και των νηπιαγωγών. Οι «λυόμενες κατασκευές» ή τα κοντέινερ μπορούν να χρησιμοποιηθούν προσωρινά, σε έκτακτες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση σεισμού μέχρι να αποκατασταθούν οι ζημιές. Δυστυχώς στη χώρα μας γνωρίζουμε ότι «ουδέν μονιμότερον του προσωρινού». 

Στις περιπτώσεις όπου διατέθηκαν κοντέινερ για να χρησιμοποιηθούν ως σχολικές αίθουσες, οι κατασκευές αυτές συνεχίζουν να παραμένουν ολόκληρες δεκαετίες στις σχολικές αυλές χωρίς να διατίθενται χρήματα για επισκευή των κανονικών σχολείων.

Ο Βασίλειος Μελάς, ευεργέτης και ιδρυτής του ομώνυμου Ιδρύματος που κατάγεται από την Ήπειρο, αντιλήφθηκε τη σημαντικότητα του σχολικού περιβάλλοντος στην προσχολική αγωγή και εκπαίδευση πολύ νωρίς, διαθέτοντας χρήματα για την ανέγερση νηπιαγωγείων στην περιφέρεια, αρκετά νηπιαγωγεία και στην Ήπειρο. Αλήθεια, εμείς, τι θα παραδώσουμε στις επόμενες γενιές των παιδιών προσχολικής ηλικίας; Λυόμενες κατασκευές;

Κατά τη γνώμη μου, η τοποθέτηση... «λυόμενων κατασκευών» ή κοντέινερ μέσα στις σχολικές αυλές δείχνουν έλλειψη σεβασμού απέναντι στα παιδιά, αποτελεί δείκτη για την «ποιότητα» της παρεχόμενης εκπαίδευσης και εικόνα παρακμής για τη σύγχρονη κοινωνία, όταν οι εξελίξεις σε όλους τους τομείς είναι ραγδαίες.

Έχουν ευθύνη όσοι προτείνουν «λύσεις» χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τα αναπτυξιακά χαρακτηριστικά και τις ανάγκες των μικρών παιδιών, έχουν ευθύνη όσοι αποφασίζουν την υλοποίηση των προτάσεων αυτών χωρίς να το σκεφτούν καλά κι ακόμη μεγαλύτερη ευθύνη έχουν όσοι δεν λαμβάνουν υπόψη το δικαίωμα των παιδιών για ισότιμη πρόσβαση στην εκπαίδευση.

Πιστεύω πως, έστω την τελευταία στιγμή, οι αρμόδιοι θα ξανασκεφτούν το θέμα και θα προσπαθήσουν να βρουν λύσεις ώστε τα μικρά παιδιά να μην βιώσουν από την τρυφερή ηλικία των τεσσάρων και πέντε ετών τις διακρίσεις και τον αποκλεισμό. Εκτιμώ πως, θα καταφέρουν να δώσουν στα μικρά παιδιά το σχολείο και την εκπαίδευση που τους αρμόζει.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Bronfenbrenner, U. (1979). The Ecology of Human Development: Experiments by Nature and Design. Cambridge, MA: Harvard University Press

Gandini, L. (1998). Educational and caring spaces. In C. Edwards, L. Gandini & G. Forman (Eds.), The hundred languages of children: The Reggio Emilia approach-advanced reflections (pp. 161-178). Greenwich, CT: Ablex.

National Research Council and Institute of Medicine (2000). From Neurons to Neighborhoods: The Science of Early Childhood Development. Committee on Integrating the Science of Early Childhood Development. J.P. Shonkoff & D.A. Phillips (Eds.), Board on Children, Youth, and Families, Commission on Behavioral and Social Sciences and Education. Washington, D.C.: National Academy Press.

Ο.Μ.Ε.Ρ. (2012). Αγγελάκη, Χ., Γκολφινοπούλου, Γ., Διδάχου, Ε., Παπαδάκου, Ε., Ρήγα, Β., 4+1

κλειδιά ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΥΤΟΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΓΩΓΟΥ, ΑΘΗΝΑ.

Γερμανός, Δ. (1998). Χώρος και Διαδικασίες Αγωγής. Η Παιδαγωγική Ποιότητα του Χώρου. Αθήνα:

Gutenberg.

∆αφέρµου, Χ., Kουλούρη, Π., Mπασαγιάννη, Ε. (2006). Οδηγός Νηπιαγωγού. Εκπαιδευτικοί Σχεδιασμοί. Δημιουργικά Περιβάλλοντα Μάθησης. Αθήνα. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, ΥΠΕΘΠ.

Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων (2014α).

Πρόγραμμα Σπουδών Νηπιαγωγείου. Ανακτήθηκε από http://hdl.handle.net/10795/1947

Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων (2014β). Οδηγός Εκπαιδευτικού για το Πρόγραμμα Σπουδών του Νηπιαγωγείου. Ανακτήθηκε από http://hdl.handle.net/10795/1859

Ματσαγγούρας, Η. (2001). Η σχολική Τάξη. Αθήνα. Γρηγόρης.

Οικονομίδης, Β., Λιναρδάκης, Μ. (2012). Η ποιότητα της αίθουσας διδασκαλίας στο νηπιαγωγείο: γωνιές δραστηριοτήτων και εξοπλισμός, Πρακτικά 3ου Πανελλήνιου Συνεδρίου με θέμα Η Ποιότητα στην Εκπαίδευση, Τάσεις και Προοπτικές, ΕΚΠΑ, τόμος Α΄.

ΥΠΕΠΘ, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2002). Διαθεματικό Ενιαίο  Πλαίσιο  Προγραμμάτων Σπουδών  για το Νηπιαγωγείο. Προγράμματα Σχεδιασμού και Ανάπτυξης Δραστηριοτήτων, Αθήνα.

Φλογαΐτη, E. (2006). Εκπαίδευση για το περιβάλλον και την αειφορία. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.