Ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων: τώρα και μετά

Δύο παιδοψυχίατροι των Ιωαννίνων γράφουν για την ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων κατά την κρίση του κορωνοϊού αλλά και για τις προκλήσεις της επόμενης μέρας.

Του Κωνσταντίνου Κώτση 

και της Ιουλιανής Κούλλουρου*

Η πανδημία του κορωνοϊού απειλεί τους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο και τη χώρα μας. Η σκέψη της απώλειας της ζωής κινητοποιεί αρχέγονα και πανανθρώπινα άγχη θανάτου και φόβο. Η καθημερινότητα των παιδιών και των οικογενειών έχει ανατραπεί. Τα σχολεία έχουν κλείσει, οι δραστηριότητες έχουν σταματήσει, τα παιδιά δεν βλέπουν τους φίλους τους. Τα περιοριστικά μέτρα όλο και εντείνονται και η απομόνωση αυξάνει. Οι ειδήσεις παρουσιάζουν δυσοίωνες προβλέψεις για το μέλλον και μιλούν για μια επαπειλούμενη κοινωνικοοικονομική κρίση, με την όλη κατάσταση να έχει δυνητικά τραυματικό χαρακτήρα.

Τα παιδιά αντιμετωπίζουν μια έντονη ανατροπή της καθημερινότητάς τους και είναι πιθανό να βιώσουν τα ίδια συναισθήματα που βιώνουν και οι ενήλικες όπως ανησυχία, άγχος και φόβο. Ίσως όμως και όχι. Είναι μια ευκαιρία να βρεθούν με τους γονείς τους, να σταματήσουν να ζουν σε φρενήρεις ρυθμούς, να ιεραρχήσουν αλλιώς τις προτεραιότητες τους, να βαρεθούν και να ανακαλύψουν τρόπους να περνούν καλύτερα με τους οικείους τους.

Τα παιδιά έχουν την ικανότητα να προσαρμόζονται, όμως ορισμένες φορές μπορεί να είναι δύσκολο να κατανοήσουν τις αλλαγές και να εμφανίσουν ευερεθιστότητα ή θυμό. Χρειάζεται να εφαρμοστούν απλές στρατηγικές για να αντέξουν τους φόβους τους, όπως η ειλικρινής ενημέρωση με την ποσότητα και την ποιότητα που αντέχει ο ψυχισμός τους, η παροχή ενός περιβάλλοντος αγάπης και φροντίδας που θα αντέχει τους φόβους τους, τις ερωτήσεις τους, τις εκρήξεις του, τις ανασφάλειές τους. Επιπλέον, τα παιδιά αντιλαμβάνονται πολύ καλά τις αντιδράσεις των γονέων τους και βρίσκονται εκτεθειμένα στο άγχος τους. Οι γονείς χρειάζεται να διαχειριστούν ταυτόχρονα τα δικά τους άγχη ώστε όχι μόνο να νιώσουν καλύτερα οι ίδιοι αλλά για να είναι σε θέση να εμπεριέξουν τα άγχη των παιδιών τους.

ΚΑΙ ΜΕΤΑ;

Στην κρίση αυτή η κάθε χώρα θα αντιμετωπίσει τις δικές της προκλήσεις. Η χώρα μας που ακόμα παλεύει να ξεφύγει από τα δεινά της πρόσφατης κοινωνικοοικονομικής κρίσης βρίσκεται μπροστά στην απειλή μιας νέας τέτοιας κρίσης. Ακούγονται πολλά για το τι θα ακολουθήσει μετά την πανδημία. Είναι νωπές ακόμα οι μνήμες του ψυχικού πόνου και της απόγνωσης που ζήσαμε τα τελευταία 10 χρόνια. Καλούμαστε λοιπόν, όπως και τότε, έτσι και τώρα να βρούμε τις ισορροπίες μας, όχι μόνο σαν ενήλικες, αλλά και σαν γονείς ώστε να μπορέσουμε να βοηθήσουμε και τα παιδιά μας με τις δικές τους αγωνίες.

Χωρίς άμεση δράση από όλους μας, η κρίση αυτή στην υγεία μπορεί να γίνει κρίση των δικαιωμάτων των παιδιών, όπως επισημαίνει η UNICEF. Χρειάζεται να προστατευθεί η γενική υγεία των παιδιών (με έμφαση στα πιο ευάλωτα) να έχουν όλες τις παροχές που είναι απαραίτητες για την ομαλή συνέχιση της σωματικής και ψυχικής τους ανάπτυξης, να υπάρχει συνέχιση στη μάθηση που σημαίνει ισότιμη πρόσβαση στις πηγές μέσω διαδικτύου και να υποστηριχθούν οι οικογένειες ώστε να καλύπτουν τις ανάγκες των παιδιών.

Επιπλέον, σημαντικότατο είναι η προστασία τους από τη βία καθώς σε κάποιες οικογένειες οι ήδη κακές σχέσεις ενδέχεται να ενταθούν και τα παιδιά να εκτεθούν σε σκηνές λεκτικής και σωματικής βίας, ανάγκη που γίνεται ακόμα πιο επιτακτική, αν σκεφθεί κανείς ότι σε αυτές τις συνθήκες οι επαφές με τις κοινωνικές υπηρεσίες είναι μειωμένες. Ήδη υπάρχουν αναφορές για αύξηση της ενδοοικογερνειακής βίας.  Ακόμα, απαραίτητη είναι και η προστασία των ανήλικων (ασυνόδευτων και μη) προσφύγων καθώς αποτελούν πληθυσμό υψηλού κινδύνου διότι έχουν βιώσει πολλαπλά τραύματα.

ΟΙ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ

Στην παρούσα φάση οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας παιδιών και εφήβων στη χώρα μας εμφανίζουν μια κινητοποίηση προς την παροχή υποστήριξης στον εξυπηρετούμενο πληθυσμό. 

Έχουν δημιουργήσει γραμμές τηλεφωνικής βοήθειας και βιντεοκλήσεων και συνάδελφοι από το δημόσιο και ιδιωτικό τομέα προσφέρουν εθελοντικά υποστήριξη, ωστόσο τα αιτήματα δεν είναι αρκετά.

Η απειλή της ζωής ίσως να θέτει σε δεύτερη μοίρα σε αυτή τη φάση τα ψυχικά προβλήματα, ίσως οι άμυνες που έχουν κινητοποιηθεί να είναι πιο ισχυρές για να αντιμετωπίσουν αυτό που συμβαίνει, ίσως, και ευχόμαστε να ισχύει αυτό, οι οικογένειες να έχουν ισορροπήσει σε αυτή τη δίνη.

Θέλουμε να ελπίζουμε ότι με την βοήθεια της επιστήμης η απειλή του ιού θα εξασθενίσει και η επιστροφή στην καθημερινότητα θα έλθει. Όμως δεν είναι μόνο τα υγειονομικά προβλήματα που φέρνει μαζί του ο ιός. Είναι και πώς θα αντιμετωπιστούν οι παράπλευρες συνέπειες όταν ο ιός αποδυναμωθεί.

Η επιστροφή στην καθημερινότητα είναι κάτι διαφορετικό. Αναρωτιέται κανείς αν η σταδιακή άρση των μέτρων θα σημαίνει και σταδιακή άρση των ψυχικών αμυνών. Και τότε, πρέπει να είμαστε έτοιμοι για να παρέχουμε την απαραίτητη υποστήριξη, διότι στην προηγούμενη κρίση, αυτό που παρατηρήθηκε ήταν η αύξηση των αναγκών να συνοδεύεται από μείωση των παροχών, ακριβώς λόγω αυτής της ίδιας της κρίσης. 

Σε παρόμοιες περιπτώσεις, μετά από καραντίνα παρατηρήθηκε ότι η απώλεια των οικονομικών και της εργασίας δημιούργησε σοβαρή δυσφορία και αποτέλεσε παράγοντα κινδύνου για ψυχικές δυσκολίες. Επιπλέον, ακόμα και εκεί που έχει υπάρξει οικονομική στήριξη έχει φανεί ότι πολλοί θεωρούν ότι η στήριξη αυτή δεν είναι επαρκής. Παράλληλα η απώλεια μιας θετικής σκέψης για το μέλλον καθώς και το αίσθημα ανασφάλειας και αβεβαιότητας κάνουν δυσκολότερη την προσαρμογή για τις οικογένειες.

Κάθε κρίση, ωστόσο, μπορεί να οδηγήσει και σε μια θετική εξέλιξη. Δεν είμαστε ο καθένας μόνος του, αλλά είμαστε όλοι μαζί απέναντι στην κρίση του κορωνοϊού και στις συνέπειες της. Η συλλογική ευθύνη οφείλει να συμβαδίζει με τη ατομική ευθύνη και η ατομική ενοχή υφίεται. Αν και απομονωμένοι χρειάζεται να εκτιμήσουμε την αξία της συλλογικότητας και της κοινής προσπάθειας, με στόχο την κοινή ευημερία. Η επικοινωνία μας έχει αλλάξει, αλλά οι δυνατότητες επικοινωνίας που έχουμε στην σύγχρονη εποχή ανοίγουν ένα παράθυρο στον κόσμο. Η αλληλεγγύη μπορεί να μας προστατέψει από την απομόνωση και τελικά από την απειλή του άλλου. Δεν είναι τυχαίο ότι στα social media έχουν δημιουργηθεί διάφορες ομάδες με χιλιάδες μέλη, άλλες με στόχο την πληροφόρηση για τον κορωνοϊό και άλλες με στόχο μια αισιόδοξη υποστηρικτική λειτουργία.

Μέσα από αυτή την αλληλεγγύη, είναι υποχρέωση όλων μας να διασφαλίσουμε το μέλλον των παιδιών σε ένα καλύτερο κόσμο για όλους μας, σε ένα κόσμο με σκέψη και φαντασία, εξασφαλίζοντας τους ότι είναι δυνατόν καλύτερο για την ψυχική τους υγεία.

Ο ιός θέλουμε να ελπίζουμε ότι θα εξασθενήσει. Όμως χρειάζεται να αφήσει πίσω του όσο το δυνατόν λιγότερες απώλειες αλλά και όσο το δυνατόν λιγότερες συνέπειες.

Ο νους μας είναι στους ανθρώπους που φροντίζουν τους ασθενείς αλλά και σε αυτούς που στηρίζουν εκείνους που μένουν σπίτι. Αυτό αποτελεί μια συλλογική σκέψη η οποία φέρει μαζί της μια θετική ματιά για το μέλλον. 

Μέχρι τότε, μένουμε σπίτι, επικοινωνούμε και δεν σταματούμε να σκεφτόμαστε και να ονειρευόμαστε.

*Ο Κωνσταντίνος Κώτσης είναι επίκουρος καθηγητής Παιδοψυχιατρικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, γενικός γραμματέας της Παιδοψυχιατρικής Εταιρείας Ελλάδας, μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Παιδικής και Εφηβικής Ψυχιατρικής

Η Ιουλιανή Κούλλουρου είναι παιδοψυχίατρος, επιμελήτρια Β’ του ΕΣΥ στο Κέντρο Ψυχικής Υγείας του Νοσοκομείου Ιωαννίνων «Χατζηκώστα», εκπ. μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας Παιδιών και Εφήβων