Όταν λεγόταν Κουρσοβίτσα

H Xρυσοβίτσα είναι ένα ορεινό χωριό του Δήμου Μετσόβου, στην Περιφερειακή Ενότητα Ιωαννίνων. Ένα χωριό που είναι γνωστό για δύο πράγματα: για την εικόνα της Παναγίας και για την παραγωγή πατάτας στο οροπέδιο «Πολιτσές».

Το παλιό όνομα του χωριού φέρεται να ήταν Παλιόμυλος. Σε χειρόγραφο του Αγίου Όρους, τον 18^ο αιώνα, καταγράφεται το τοπωνύμιο «Κορσοβίτζα». Τον 19^ο αιώνα εμφανίζονται και οι τύποι «Κουρσοβίτσα» όπως και «Κρουσιοβίτσα». Υπάρχει δε η άποψη ότι ο τύπος του τοπωνυμίου «Κουρσουβίτσα» είναι παραφθορά του τύπου «Χρυσοβίτσα». Σημειωτέον ότι η Παναγία της Χρυσοβίτσας καταγράφεται και ως Κυρά η Κουρσουβίτσα (ή και Κουσιοβίτσα).

Κατά την παράδοση, η εικόνα της Παναγίας εμφανίστηκε κατά τον 13^ο αιώνα πάνω σε φτελιά κοντά στο άγιο βήμα μιας γκρεμισμένης εκκλησίας.

Η εικόνα αυτή φέρεται να έφυγε από ένα χωριό της Τριχωνίδας, να περιπλανήθηκε, να πέρασε από τα Μετέωρα και από το Γρεβενίτι και να έφτασε στη σημερινή Χρυσοβίτσα, όπου εντοπίστηκε μια γυναίκα που λεγόταν Λαμπρινή. Ο τότε μητροπολίτης Ιωαννίνων πείστηκε για τα θαύματα της εικόνας και αποφάσισε να παραμείνει η εικόνα στο χωριό, όπου αργότερα χτίστηκε η ομώνυμη Μονή. Στην πίσω πλευρά της εικόνας αυτής, γραμμένη η λέξη «Χρύσοβο» -οπότε και το χωριό ονομάστηκε Χρυσοβίτσα.

Ο λόγιος Δημήτρης Σαλαμάγκας έχει περιγράψει με γλαφυρό τρόπο το πανηγύρι της Χρυσοβίτσας, τον Δεκαπενταύγουστο, και το προσκύνημα στην εικόνα της Παναγίας, με αφορμή την επίσκεψη που είχε κάνει τη δεκαετία του ’40. Μεταξύ άλλων αναφέρει: «Η παράδοση αποδίδει την εικόνα της Χρυσοβίτσας στον Απόστολο Λουκά, κι όπως μας λεν οι Χρυσοβιτσινοί, που τα γύρω χωριά τους ονοματίζουν ‘αγγόνια τσ’ Παναγίας’, είναι της ίδιας προέλευσης με τις εικόνες της Παναγίας της Τήνου, της Μονής Βουτσάς κλπ, μια δηλαδή απ’ όσες κατά την παράδοση ιστόρισε ο Απόστολος Λουκάς».

Και συνεχίζει γράφοντας για τα προσκυνήματα και τις ικεσίες: «Όλοι οι ικέτες, το βράδυ κοιμούνται μέσα στο ναό. Και στη σιγή της νύχτας, με θρησκευτικό δέος και ελπιδοφόρα λαχτάρα τεντώνουν τ’ αφτί τους για να ακούσουν το τρίξιμο της Εικόνας, καλό σημάδι για τις παρακλήσεις τους. […] ακουμπούν τα γόνατα και το κεφάλι τους στο πλακόστρωτο. Καθένας τους μια παράκληση, μια ικεσία εμπιστεύεται στα πόδια της Κυράς της Κουσιοβίτσας».

Σε επίπεδο ετυμολογίας, ο ρωσογερμανός γλωσσολόγος Μαξ Βάσμερ (1886-1962) έχει υποστηρίξει ότι το τοπωνύμιο προέρχεται από το ελληνικό προσωνύμιο Χρυσός και τη σλαβική κατάληξη –ovo. Ωστόσο η ερμηνεία αυτή δεν έχει γίνει αποδεκτή από όλους. Ο καθηγητής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Κώστας Ευ. Οικονόμου την απορρίπτει ενώ ο ιστοριοδίφης Στέφανος Μπέττης έχει υποστηρίξει ότι το όνομα είναι σλάβικο.

Παραμένει ωστόσο το μυστήριο: αν το μοναστήρι της Παναγίας έδωσε το όνομα στο χωριό ή το αντίστροφο, όπως σημειώνεται από νεότερους συγγραφείς.