Μιχαέλα Φίλιου: Οι προκλήσεις στη σύγχρονη έρευνα

O ερευνητής είναι ίσως το πιο «αθόρυβο» κομμάτι ενός πανεπιστημιακού ιδρύματος. Ώρες πολλές σε ένα εργαστήριο, επιμονή, υπομονή, δεδομένα, πειράματα και ξανά πειράματα, αναλύσεις, αιτήσεις για χρηματοδότηση, και πολλές προσδοκίες για ένα αποτέλεσμα για το οποίο μπορεί να χρειαστούν αρκετά χρόνια. 

Η έρευνα δεν αποδίδει ποτέ αμέσως. Χωρίς αυτήν όμως, η επιστήμη δεν προχωρά, η κοινωνία δεν κάνει βήματα. Κάπου κάπου δίνεται η ευκαιρία στους ερευνητές να βγουν μπροστά, και να υπενθυμίσουν ότι και στην Ελλάδα γίνονται πράγματα. Ότι υπάρχουν άνθρωποι που παλεύουν για την κατάκτηση της νέας γνώσης, σε πολύ δύσκολες συνθήκες. Μία τέτοια περίπτωση είναι η Μιχαέλα Φίλιου, μία από τις τρεις ερευνήτριες που τιμήθηκαν φέτος με τα εθνικά βραβεία L’Oréal-UΝESCO «Για τις Γυναίκες στην Επιστήμη». 

Η Μιχαέλα Φίλιου είναι επίκουρη καθηγήτρια και υπεύθυνη του εργαστηρίου Βιοχημείας στο Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών (ΒΕΤ) του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και συνεργαζόμενη ερευνήτρια  στο Τμήμα Βιοϊατρικών Ερευνών του Ινστιτούτου Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας. Για 13 χρόνια, βρισκόταν στο εξωτερικό όπου έκανε μεταπτυχιακές σπουδές, εργάστηκε ως υποψήφια διδάκτορας και μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Max Planck Institute of Psychiatry στο Μόναχο και ως επισκέπτρια ερευνήτρια, με υποτροφία, στο Harvard Medical School στη Βοστώνη των ΗΠΑ.

Το ερευνητικό της έργο εστιάζεται στη μελέτη των μοριακών μηχανισμών των νευροψυχιατρικών διαταραχών και στη διερεύνηση θεραπευτικών προσεγγίσεων για τις διαταραχές αυτές.

*Η Μιχαέλα Φίλιου. Photo credit: εθνικά βραβεία L’Oréal-UΝESCO

Είστε μία από τρεις ερευνήτριες που τιμήθηκαν φέτος από τα ελληνικά βραβεία «L'Oréal-UNESCO Για τις Γυναίκες στην Επιστήμη». Τι σημαίνει για σας αυτό το βραβείο;

Το βραβείο αυτό για μένα επιβεβαιώνει ότι δεν έκανα λάθος που επέστρεψα στην Ελλάδα για να συνεχίσω την έρευνά μου.

Είναι επίσης μεγάλη χαρά για την ερευνητική μας ομάδα στο εργαστήριο Βιοχημείας στο ΒΕΤ, ώστε να εξακολουθούμε να δουλεύουμε με όρεξη για να πραγματοποιήσουμε τους στόχους μας.

Και σίγουρα, τα συγκεκριμένα βραβεία αποτελούν μια εξαιρετική πρωτοβουλία ώστε να αναδεικνύεται το επιστημονικό έργο ερευνητριών που βρίσκονται στα πρώιμα στάδια της επιστημονικής τους πορείας και να ενθαρρύνονται νέοι άνθρωποι να ασχοληθούν με την έρευνα.

Η μελέτη σας έχει τον τίτλο: «Διερευνώντας νέες θεραπευτικές προσεγγίσεις για νευροψυχιατρικές διαταραχές». Από την παρουσίαση της μελέτης προκύπτει ότι τα ερευνητικά σας ενδιαφέρονται εστιάζονται στον ρόλο των μιτοχονδρίων στο στρες και τη σύνδεσή τους με παθήσεις. Μπορείτε να μας εξηγήσετε τη σχέση αυτή;

Tα μιτοχόνδρια είναι οργανίδια στα κύτταρα που παράγουν ενέργεια και κάνουν και πολλά άλλα πράγματα.

Όταν λοιπόν τα μιτοχόνδρια δεν δουλεύουν σωστά, αυτό έχει αντίκτυπο σε ποικίλες ενεργειακά εξαρτώμενες διαδικασίες στους οργανισμούς.

Ειδικότερα, όργανα με υψηλές απαιτήσεις σε ενέργεια όπως είναι ο εγκέφαλος, επηρεάζονται σημαντικά από αλλαγές στη λειτουργία των μιτοχονδρίων.

Κατά συνέπεια, προβλήματα σε μιτοχονδριακές διαδικασίες στον εγκέφαλο μπορούν να συνδιαμορφώσουν παθολογικές καταστάσεις, όπως είναι οι νευροψυχιατρικές διαταραχές. Αυτό είναι και το αντικείμενο μελέτης μας.

Ποιες είναι ακριβώς οι προσδοκίες σας από τη μελέτη;

Πέρα από το να κατανοήσουμε τι συμβαίνει σε μοριακό επίπεδο στις νευροψυχιατρικές διαταραχές, θέλουμε να βρούμε και πιο αποτελεσματικούς τρόπους για να τις αντιμετωπίσουμε.

Μελετώντας το ρόλο των μιτοχονδρίων στο άγχος, το στρες και σχετικές παθολογίες, αποσκοπούμε στον εντοπισμό νέων φαρμακολογικών στόχων που βασίζονται στα μιτοχόνδρια.

Η γνώση αυτή μπορεί να αποτελέσει τη βάση για να διερευνήσουμε νέες, βελτιωμένες θεραπείες για νευροψυχιατρικές διαταραχές.

Πόσο δύσκολο είναι να επιβιώσει ένας ερευνητής στην Ελλάδα; Λειτουργεί η έρευνα στην Ελλάδα σε… ένα δαρβινικό πλαίσιο;

Οι ερευνητές στην Ελλάδα λαμβάνουν πολύ καλή εκπαίδευση στα ελληνικά πανεπιστήμια και έχουν ενθουσιασμό, ικανότητες, θέληση και φρέσκιες ιδέες. 

Παρόλα αυτά, μία τερατώδης γραφειοκρατία δυσχεραίνει την έρευνα στην Ελλάδα, δυσανάλογα μεγάλο ποσοστό της οποίας επωμίζονται οι ίδιοι οι ερευνητές, με αποτέλεσμα να έχουν ελάχιστο χρόνο να ασχοληθούν με την επιστήμη τους. Η σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες στο συγκεκριμένο θέμα είναι αποκαρδιωτική.

Για να επιβιώσει η έρευνα στην Ελλάδα, χρειάζεται πρώτον, να μειωθεί σε θεσμικό επίπεδο η γραφειοκρατία της έρευνας και δεύτερον, η διεκπεραίωση της όποιας γραφειοκρατίας να μην επιβαρύνει τους ερευνητές. Αυτό είναι ανάγκη και αίτημα κάθε επιστήμονα που δραστηριοποιείται στην Ελλάδα και προϋπόθεση για να εξελιχθεί η έρευνα εδώ.

Το 2020 έφερε στο προσκήνιο την έρευνα, με τους πολίτες να παρακολουθούν τις επιστημονικές εξελίξεις. Πιστεύετε ότι μπορούν να αλλάξουν πράγματα στην Ελλάδα όσον αφορά τη διαπιστωμένη υποχρηματοδότηση της έρευνας;

Φυσικά και μπορούν, αρκεί η έρευνα να αποτελέσει διαχρονική προτεραιότητα της πολιτείας. Η χρηματοδότηση της έρευνας πρέπει να είναι συνεχής και σταθερή και να μην επηρεάζεται από τις εναλλαγές των κυβερνήσεων.

Χρειάζεται μακροπρόθεσμος σχεδιασμός των προγραμμάτων χρηματοδότησης της έρευνας, ώστε να δίνονται ρεαλιστικές και βιώσιμες δυνατότητες σε νέους ερευνητές να μπορούν να μείνουν στην Ελλάδα, αλλά και να μπορούν να επιστρέφουν σε αυτήν από το εξωτερικό.

Επενδύοντας στο ανθρώπινο ερευνητικό δυναμικό, η έρευνα στην Ελλάδα θα γίνει πιο ανταγωνιστική και οι εγχώριες ερευνητικές ομάδες θα διεκδικούν με περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας διεθνείς χρηματοδοτήσεις.

Τα τελευταία χρόνια, και ως επίκουρη καθηγήτρια, δραστηριοποιείστε εντός του Τμήματος ΒΕΤ του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Ποια είναι η δυναμική αυτού του Τμήματος σε ερευνητικό επίπεδο;

Όντας και από τους πρώτους απόφοιτους του ΒΕΤ, μπορώ να σας πω ότι το Τμήμα μας στελεχώθηκε από την αρχή της λειτουργίας του από ανθρώπους με πολλή αγάπη για την έρευνα. 

Η πενταετής διάρκεια των σπουδών που απονέμει αναγνωρισμένο τίτλο Master, δίνει και στους φοιτητές μας τη δυνατότητα να ασχοληθούν ερευνητικά εξ ολοκλήρου τον τελευταίο χρόνο της φοίτησής τους με ένα θέμα της επιλογής τους, στο πλαίσιο της διπλωματικής τους εργασίας.

Το ΒΕΤ απαρτίζεται από ερευνητές με ενέργεια και όρεξη για δουλειά, συγκροτώντας έναν πυρήνα ανθρώπων και εργαστηρίων που λαμβάνουν χρηματοδοτήσεις, συμμετέχουν σε διεθνείς συνέργειες, έχουν εξωστρέφεια και όλα αυτά σε ένα εξαιρετικό κλίμα επικοινωνίας και κατανόησης μέσα στο Τμήμα και σε άριστη συνεργασία με την επιστημονική κοινότητα του Πανεπιστημίου και με το Τμήμα Βιοϊατρικών Ερευνών του ΙΤΕ.

Είμαι πολύ χαρούμενη που βρίσκομαι εδώ και ανυπομονώ να πετύχουμε όλους τους μελλοντικούς μας στόχους ως Τμήμα.

*Στην κεντρική φωτογραφία (από αριστερά): Μιχαέλα Φίλιου, Markus Nussbaumer (τεχνικός εργαστηρίου), Kώστας Κονιδάρης (μέλος ΕΔΙΠ), Μαριάντζελα Bλάικου, (μεταδιδακτορική ερευνήτρια), Αλέξανδρος Τσιούρης (διπλωματικός φοιτητής) και Χρύσα Κομίνη (μεταδιδακτορική ερευνήτρια). Την ομάδα συμπληρώνει η Μαριάνθη Φιρογλάνη-Μοσχή (διπλωματική φοιτήτρια)