Οι χάντρες και το «παράδοξο» της απόστασης

Της Ελένης Κοτζαμποπούλου*

Το δίχως άλλο, τούτες τις μέρες, είτε μπροστά στην οθόνη είτε στο πραγματικό ή φαντασιακό μπαλκόνι μας, όλοι μετρήσαμε κι αναμετρηθήκαμε με το «παράδοξο» της απόστασης· αυτό το «τόσο μακριά, μα τόσο κοντά» που πλέον το κέντρο βάρους του μετατοπίζεται, με ένταση κι οξύτητα, στο αντίστροφό του: «τόσο κοντά, μα τόσο μακριά». 

Κι όμως, αν το καλοσκεφτούμε, σε τούτο το παράδοξο, σε τούτη τη δίδυμη πρόκληση, συμπυκνώνεται το αβέβαιο και πολύχρωμο, από γεννησιμιού του, ταξίδι των ανθρώπων και των πολιτισμών. Δεν είναι κάτι «πρωτόφαντο» ούτε «πρωτόγνωρο». Ήταν και είναι δικό μας!  

Ήδη πριν 3 με 5 εκατομμύρια χρόνια, συμπεραίνουν οι ειδικοί που συνεχίζουν να ερευνούν διαβρωμένα θραύσματα από κρανία ή φάλαγγες από άκρα.  Τότε, δηλαδή, που οι προ-προ-προ…παππούδες και οι γιαγιάδες μας διέρρηξαν, σε κάποια ασφυκτικά πυκνοκατοικημένα δάση της Αφρικής, την πρόσκαιρη «ασφάλεια» και τους περιορισμούς του «τοπικού»· που ξεκίνησαν, τρέχοντας με δυο πόδια στις ανοιχτές ξηροφυτικές πεδιάδες, τους πειραματισμούς με το «οικουμενικό». Και που, πολύ πριν διακηρύξουν σε επιγραφές ή περγαμηνές τους μύθους ή τις ιστορίες τους, άρχισαν να δια-πραγματεύονται, δρασκελιά τη δρασκελιά, το παράδοξο.

Κάποιοι, όχι όλοι, με περισσότερη επιτυχία. Εκείνοι, δηλαδή, που ολοένα διεύρυναν τις αποστάσεις. Όσοι, όχι χωρίς ρίσκο ή φόβο, υπερέβαιναν το «μπαλκόνι» τους. Σε μας «έφτασαν» σκόρπια αποφάγια, κάρβουνα και λίθινα εργαλεία με τα οποία δοκίμαζαν νέους ορίζοντες, την κρεοφαγία, τη φωτιά, τη συνεργασία· αχνά τεκμήρια μιας ήδη πολύπλοκης ζωής. 

Μα όσο τα όρια απλώνονταν κι υπερπηδούσαν βουνά, ποτάμια, θάλασσες, ηπείρους, τόσο οι αναφορές, οι σχέσεις κι οι επαφές των ανθρώπων απομακρύνονταν. Θόλωναν.

Χάντρες από κοχύλι του γλυκού νερού (Theodoxus cf. danubialis), μεγέθους 1 εκ. Βραχοκαταφύγιο Κλειδί, 15.000 χρόνια πριν. Φαράγγι Βοϊδομάτη. Φωτ. Π. Τσιγκούλης, © ΥΠΠΟΑ/Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων.

Τότε, σε μια κρίσιμη στροφή, σε ένα ακόμη κατώφλι, κάπου πριν 100.000 χρόνια, διακρίνουμε σήμερα τα μονοπάτια, τα δίκτυα, τις «γέφυρες» που έδωσαν την ανεπιστρεπτί κατεύθυνση προς την περίπλοκη ζωή: μικρές χάντρες από επιλεγμένα κοχύλια και δόντια θηραμάτων ή άλλων θηρευτών, φτιαγμένες με μαεστρία και με γνώση που περνά από γενιά σε γενιά. Το δίχως άλλο, κρεμασμένες στο σώμα, το λαιμό ή τον καρπό, ή ραμμένες σε φορεσιές, κεφαλόδεσμους, σακίδια κ.ά. ανήκαν σε ευφάνταστες συνθέσεις: χειροπιαστές, πολύσημες «ταυτότητες». Πρόσφορες ειδικά για εξ αποστάσεως επιβεβαιώσεις, συνδηλώσεις, υπενθυμίσεις. Συντροφιά όχι μονάχα στη ζωή αλλά και στο ύστατο, μέσα στο χώμα, «σκεύος» της.

Σε τεχνουργήματα και «τόπους» σαν κι αυτούς θα πρέπει να αναγνωρίσουμε τον «αργαλειό», όπου, με διάφορους ρυθμούς ή εκδοχές, υφαίνονται κι οι άλλες αποστάσεις: οι «κάθετες», οι «τεθλασμένες», οι «καμπύλες»… Αποστάσεις που αποκτούν στους αιώνες πολλά πρόσωπα και προσωπεία…

Πάνω στις εύθραυστες χάντρες εκείνες τις παλαιολιθικές, τι παράδοξο, θα ‘λεγε κανείς, «κτίζονται» έκτοτε οι -κάθε μορφής, υφής και ύφους- καλύβες, ιερές οικίες, πόλεις, ακροπόλεις, πολυκατοικίες, με ή χωρίς μπαλκόνια.

Στο αύριο που ήδη ξημέρωσε, στη μεγαλύτερη αλλά και πιο μικρή από ποτέ, στην πιο «παράδοξη» πολυκατοικία, ας έχουμε το νου μας: άλλα μπαλκόνια θέλουν στοργή, άλλα επισκευή, άλλα ανακατασκευή, άλλα πάλι γκρέμισμα…

* Η Ελένη Κοτζαμποπούλου είναι αρχαιολόγος στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Cambridge (UK), με ειδίκευση στη βιοαρχαιολογία.