Το εγχείρημα του δρόμου της ξερολιθιάς

Ξερολιθιά: κατασκευή κτισμάτων με πέτρες χωρίς κανένα συνδετικό υλικό

Το πολιτιστικό τοπίο είναι πολλά πράγματα: είναι ιστορία, είναι μνήμη, είναι τέχνη, είναι μύθοι και παραδόσεις, είναι γνώση. Σε αυτό έχει καταγραφεί με άυλο και υλικό τρόπο η διαδρομή μιας ολόκληρης κοινωνίας. Ένα πολιτιστικό τοπίο εμπεριέχει εκ των πραγμάτων μια ζωντάνια, η οποία πολλές φορές παραμένει αόρατη.

Και εδώ ακριβώς βρίσκεται το διακύβευμα μιας πολιτιστικής διαδρομής: Πώς η αόρατη πολιτισμική αξία να γίνει ορατή. Πώς το τοπίο δεν θα αποτελεί απλώς το φόντο μιας selfie και πώς θα αναδείξει τη διαφορετικότητά του και τον παλμό του.

Οι ξερολιθικές κατασκευές αποτελούν ένα τέτοιο παράδειγμα. Λιτές και ταπεινές, πολλές φορές, εντυπωσιακές, άλλες φορές, αλλά όλες φτιαγμένες με την απλότητα της λαϊκής αρχιτεκτονικής με σεβασμό στις κοινωνικές ανάγκες μιας άλλης εποχής και στο περιβάλλον. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου, που η τεχνική της ξερολιθιάς, η οποία δηλώνει την παρουσία της σε διάφορες χώρες, όπως στην Ελλάδα, στην Ισπανία και στην Ιταλία, εγγράφηκε στον κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Unesco το 2018.

Στην Ήπειρο πριν από μια δεκαετία ξεκίνησε μια προσπάθεια ανάδειξης της σημασίας της ξερολιθιάς, με πρωτοβουλία της αείμνηστης αρχιτέκτονα Ελένης Παγκρατίου και με «όχημα» την Περιφερειακή Ένωση Δήμων (ΠΕΔ) Ηπείρου. Αυτή η προσπάθεια κατέληξε το 2018 στη δημιουργία ενός φορέα, της Διεθνούς Ένωσης Διαδρομών της Ξερολιθιάς, με εταίρους από την Ελλάδα, την Κύπρο, την Ιταλία, τη Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ισπανία. Από την Ελλάδα, μέλος είναι η ΠΕΔ Ηπείρου. Την προεδρία δε του Δικτύου την έχει η Ισπανία. Το κάθε μέλος συνδράμει με ίδιους πόρους για τις δράσεις της Ένωσης.

Τον τελευταίο χρόνο, η ΠΕΔ Ηπείρου έχει ενεργοποιηθεί ιδιαίτερα ως μέλος της Ένωσης, αναλαμβάνοντας τις υποχρεώσεις που της αναλογούν για την επίτευξη ενός σημαντικού στόχου: Να πιστοποιηθεί ο δρόμος της ξερολιθιάς από το Συμβούλιο της Ευρώπης ως Πολιτιστική Διαδρομή (σ.σ. η Ελλάδα συμμετέχει ήδη σε 17 πιστοποιημένες Ευρωπαϊκές Πολιτιστικές Διαδρομές, όπως είναι οι δρόμοι του κρασιού και οι δρόμοι της ελιάς, από τις συνολικά 48).

Οι πρώτες επαφές της Ένωσης με το Συμβούλιο της Ευρώπης θα γίνουν μέσα σε αυτό το καλοκαίρι. Μία από τις υποχρεώσεις του κάθε εταίρου είναι να προτείνει μια καταρχήν διαδρομή. Η Περιφερειακή Ένωση Δήμων Ηπείρου έχει καταλήξει στη διαδρομή «Καπέσοβο-Μπελόη».

«Αισιοδοξούμε με τη θέσπιση και αυτής της πολιτιστικής διαδρομής να συμβάλλουμε στην ανάδειξη του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος των οικισμών μας, στην πολιτισμική, τουριστική, περιβαλλοντική και κοινωνική ανάπτυξη της Ηπείρου και των ορεινών περιοχών της» αναφέρει σε δήλωσή του στον «Τύπο Ιωαννίνων» ο πρόεδρος της ΠΕΔ Παναγιώτης Νταής. Ο κ. Νταής επισημαίνει και τη σημασία της συνεργασίας με άλλες ευρωπαϊκές περιοχές, με το δεδομένο ότι «η ξερολιθιά είναι υπαρκτή παραδοσιακή τεχνική και βιώσιμη σε κάθε τόπο».

Σημαντικό είναι το γεγονός ότι η ΠΕΔ έχει βρει υποστηρικτές για το εγχείρημά της: Την Αρχιτεκτονική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, και δη το Εργαστήριο CRISIS, και το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας-Τμήμα Ηπείρου. «Και οι δύο φορείς έχουν υποβάλει αίτημα να γίνουν μέλη της Ένωσης. Θέλουμε να αναπτύξουμε περαιτέρω ένα δίκτυο συνεργαζόμενων φορέων. Έχουμε μια καλή συνεργασία με το ‘Μπουλούκι’ και θα επιδιώξουμε συνεργασία και με άλλους αντίστοιχους φορείς, αλλά και με τοπικούς συλλόγους» αναφέρει ο σύμβουλος ανάπτυξης της ΠΕΔ Νίκος Δέσκας, ο οποίος έχει βιώσει το όλο εγχείρημα από τις απαρχές του.

Ο κ. Δέσκας αποσαφηνίζει δε ότι η ΠΕΔ μπορεί να στηρίξει και να διαδώσει το εγχείρημα του δρόμου της ξερολιθιάς, δεν μπορεί όμως να το διαχειριστεί. Η διαχείριση θα πρέπει να ανήκει στον κάθε τόπο και τους φορείς του από όπου θα περνάει ο «δρόμος της ξερολιθιάς». Σημειωτέον ότι η επιδίωξη είναι ο «δρόμος της ξερολιθιάς» να εμπλουτίζεται με διαδρομές.

Επιστημονικός σύμβουλος της ΠΕΔ Ηπείρου για τον δρόμο της ξερολιθιάς είναι ο πρώην αναπληρωτής καθηγητής της Αρχιτεκτονικής Σχολής, Γιώργος Σμύρης. «Είναι σημαντικό να υπάρχει ένα ιδεολόγημα στη διαδρομή της ξερολιθιάς. Πρέπει να επενδύσουμε τη γνώση μας. Η Ήπειρος είναι η περιοχή της πέτρας. Μια διαδρομή της ξερολιθιάς συνδέεται με πολλά πράγματα που επικάθονται στην ταυτότητα της Ηπείρου: με τους οικισμούς, με τους δρόμους, με τα γεφύρια…» αναφέρει.

Στην Ήπειρο δεν είναι τόσο διαδεδομένοι οι ξερολιθικοί τοίχοι (πεζούλες) –που συνέβαλαν στην καλλιέργεια χωραφιών- όσο είναι στο Νότιο Αιγαίο, αλλά υπάρχουν κατασκευές που εξυπηρέτησαν τις γεωργοκτηνοτροφικές ανάγκες, όπως τα αλώνια, και που αποτελούν απόδειξη του μόχθου για επιβίωση.

Οι δρόμοι της ξερολιθιάς αποτελούν αναμφίβολα μια εναλλακτική πρόταση γνωριμίας με την πολιτιστική κληρονομιά του κάθε τόπου και προσδίδουν μια διαφορετική «ανάγνωση» ενός τοπίου.

Στο πλαίσιο της συμμετοχής της στη Διεθνή Ένωση για τις Διαδρομές της Ξερολιθιάς, η ΠΕΔ Ηπείρου έχει εκπονήσει ένα σχέδιο δράσης προκειμένου η κάθε διαδρομή να «ζωντανέψει». Και το σχέδιο αυτό περιλαμβάνει από πεζοπορικές διαδρομές εμπλουτισμένες με διάφορα δρώμενα και συνδυασμένες με τις κατά τόπους εκδηλώσεις, πχ πανηγύρια, και τη διοργάνωση μικρών εργοταξίων. Από το σχέδιο δράσης δεν λείπουν οι αθλητικές διοργανώσεις στους δρόμους της πέτρας, οι εκδηλώσεις για τη δημιουργία σύγχρονων έργων αρχιτεκτονικής τοπίου: (τέχνη της γης: land-art) αλλά και η αναβίωση παραδοσιακών γεωργικών δραστηριοτήτων (αλώνισμα, άλεσμα σε νερόμυλο κλπ) ως υπενθύμιση του παρελθόντος.

Ο δρόμος της ξερολιθιάς αξιοποιείται δηλαδή ως ένα στοιχείο της πολιτισμικής ταυτότητας ενός τόπου, ως μια διαδρομή που δεν είναι αποκομμένη από το υπόλοιπο φυσικό, πολιτισμικό και ανθρωπογενές περιβάλλον.

Από την όλη υπόθεση έρχεται να αναδειχθεί και ένα άλλο στοιχείο: η ανάγκη να μη χαθεί η τέχνη της ξερολιθιάς και της πέτρας και να επιστρέψουν οι παραδοσιακές τεχνικές δόμησης. Δυστυχώς η μετάδοση της τεχνογνωσίας έχει διακοπεί σε μεγάλο βαθμό.

Το υπουργείο Πολιτισμού έχει αναγνωρίσει την ανάγκη για τη δημιουργία σχετικών σχολών μαθητείας και κάνει κάποιες ενέργειες. Απαραίτητο είναι όμως και εκείνο το νομοθετικό πλαίσιο που θα εξασφαλίσει τη συστηματική αναδιάρθρωση του τρόπου (ανα)κατασκευής και συντήρησης των παραδοσιακών κτισμάτων.