Από-ηπειρωτοποίηση: Όταν η τοπική οικονομία αλλάζει ταυτότητα

Του Βασίλη Κωστάκη

Την τελευταία δεκαετία, η Ήπειρος βιώνει μια σημαντική μεταβολή στον επιχειρηματικό της ιστό. Δύο από τους πυλώνες της τοπικής οικονομίας – η Συνεταιριστική Τράπεζα Ηπείρου και η γαλακτοβιομηχανία Δωδώνη – έχασαν τα συνεταιριστικά χαρακτηριστικά που σε διάφορους βαθμούς διέθεταν, περνώντας στα χέρια κεφαλαιακών σχημάτων χωρίς καμία σύνδεση με την περιοχή.

Η Τράπεζα Ηπείρου βρίσκεται σε διαδικασία μετασχηματισμού μετά τη συμφωνία με την Capstone Capital. Η επένδυση των 30 εκατομμυρίων ευρώ είναι συνδεδεμένη με τη μετατροπή της τράπεζας σε Ανώνυμη Εταιρεία με πανελλαδική άδεια λειτουργίας, απομακρύνοντάς την από τον αρχικό της προσανατολισμό ως χρηματοπιστωτικού οργανισμού με στόχο την εξυπηρέτηση της τοπικής οικονομίας.

Παράλληλα, η γαλακτοβιομηχανία Δωδώνη, σύμβολο της παραγωγικής ταυτότητας της Ηπείρου, πέρασε στα χέρια των αδελφών Σαράντη και της εταιρείας «Ελληνικά γαλακτοκομεία» («Όλυμπος»), αφού προηγήθηκε η εξαγορά της από το fund CVC. Σε διάστημα περίπου μιας δεκαπενταετίας, η ιστορική γαλακτοβιομηχανία άλλαξε τρεις φορές χέρια, απομακρυνόμενη ολοένα και περισσότερο από τον αρχικό συνεταιριστικό της χαρακτήρα και τις ηπειρώτικές της ρίζες.

Το φαινόμενο της «απο-ηπειρωτοποίησης»

Αυτό που παρατηρούμε δεν είναι απλώς μια αλλαγή στον ιδιοκτησιακό χαρακτήρα δύο επιχειρήσεων, αλλά ένα βαθύτερο φαινόμενο που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «απο-ηπειρωτοποίηση» – η μεταφορά της ιδιοκτησίας και του ελέγχου επιχειρήσεων-κλειδιών σε συμφέροντα χωρίς καμία σύνδεση με την Ήπειρο. Πρόκειται για μια διαδικασία αποκοπής από τον γεωγραφικό, κοινωνικό και πολιτισμικό ιστό της περιοχής, καθώς οι αποφάσεις πλέον λαμβάνονται με κριτήριο το συμφέρον μετόχων και επενδυτών που δεν έχουν καμία σχέση με την περιοχή μας.

Το φαινόμενο αυτό μπορεί να είναι νέο για την περιοχή, δεν είναι όμως νέο για τον υπόλοιπο κόσμο. Πρόκειται για μια διεργασία που έχει παρατηρηθεί εδώ και πολλές δεκαετίες παγκοσμίως. Πολλές κοινότητες είδαν τις τοπικές τους επιχειρήσεις να απορροφώνται από μεγάλους ομίλους, με αποτέλεσμα τη συρρίκνωση της τοπικής οικονομικής δραστηριότητας, τη μείωση των θέσεων εργασίας και την αποδυνάμωση του κοινωνικού ιστού.

Η μετάβαση από το συνεταιριστικό μοντέλο σε επιχειρήσεις δίχως τοπική αναφορά έχει σημαντικές επιπτώσεις για τις τοπικές κοινωνίες. Τα κέρδη που παράγονται δεν επανεπενδύονται κατ' ανάγκη στην περιοχή, αλλά κατευθύνονται σε μετόχους και επενδυτές που δεν έχουν κανένα άμεσο συμφέρον για την ανάπτυξη της εκάστοτε περιοχής. Η αυτονομία στη λήψη αποφάσεων χάνεται, καθώς ζητήματα όπως η τιμολογιακή πολιτική, οι προσλήψεις ή οι επενδύσεις συνήθως αποφασίζονται πλέον με μοναδικό γνώμονα την οικονομική αποδοτικότητα και όχι το όφελος της τοπικής κοινωνίας.

Στην περίπτωση της «Δωδώνης», οι ανησυχίες είναι ακόμα εντονότερες. Το μέλλον της «ζώνης γάλακτος» και των 500 περίπου εργαζομένων του εργοστασίου παραμένει αβέβαιο, και αναμένονται με ενδιαφέρον οι εξαγγελίες της νέας ιδιοκτησίας. Η διαπραγματευτική δύναμη των παραγωγών εξασθενεί όταν αντιμετωπίζουν κερδοσκοπικά συμφέροντα αντί για τοπικές συνεταιριστικές δομές, ενώ η πολιτιστική και κοινωνική σημασία της επιχείρησης ως φορέα της ηπειρώτικης κτηνοτροφικής παράδοσης υποβαθμίζεται.

Αυτό που βιώνουμε είναι η λειτουργία του καπιταλισμού στην πιο καθαρή του μορφή: η συγκέντρωση του κεφαλαίου και η ενσωμάτωση τοπικών επιχειρήσεων σε ευρύτερα σχήματα που εξυπηρετούν την κερδοφορία και της επέκτασης. Οι διαβεβαιώσεις των νέων διοικήσεων για διατήρηση των θέσεων εργασίας, αύξηση των επενδύσεων και σεβασμό στην τοπική ταυτότητα πρέπει να αντιμετωπίζονται με κριτική σκέψη. Η ιστορία έχει δείξει ότι οι υποσχέσεις αυτές συχνά διαψεύδονται μόλις οι οικονομικές συνθήκες αλλάξουν ή οι στρατηγικές προτεραιότητες των ομίλων μεταβληθούν.

Προς μια νέα στρατηγική για την Ήπειρο

Απέναντι σε αυτή την πραγματικότητα, η Ήπειρος χρειάζεται να διαμορφώσει μια νέα στρατηγική που θα αποτελέσει το αντίβαρο στην απο-ηπειρωτοποίηση. Το μοντέλο της κοινωνικής και συνεταιριστικής οικονομίας προσφέρει μια εναλλακτική οπτική για την ανάπτυξη, που συνδυάζει την παγκόσμια γνώση με τις τοπικές ανάγκες.

Η προσέγγιση αυτή βασίζεται στην τεχνολογική πολυμορφία, την ανοιχτή καινοτομία, την κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία, και τον δημοκρατικό σχεδιασμό. Υπαρκτά παραδείγματα από την Ήπειρο δείχνουν ήδη τις δυνατότητες αυτής της προσέγγισης. Η Ήπειρος, με μακρά παράδοση στην κοινοτική οργάνωση και την πλούσια τοπική κουλτούρα, θα μπορούσε να πρωτοπορήσει στην ανάπτυξη ενός εναλλακτικού μοντέλου που ενισχύει την αυτονομία της. Αυτό απαιτεί την ενδυνάμωση των εναπομεινάντων συνεταιριστικών δομών και τη δημιουργία νέων σε τομείς όπως η αγροδιατροφή, η ενέργεια, η έρευνα, ο τουρισμός και η μεταποίηση. Χρειάζεται η δημιουργία δικτύων αλληλεγγύης μεταξύ μικρών παραγωγών και επιχειρήσεων με κοινές αξίες, καθώς και η επένδυση στην εκπαίδευση των πολιτών σε νέα μοντέλα οργάνωσης της οικονομίας.

Η πρόκληση είναι μεγάλη, αλλά η ευκαιρία είναι μπροστά μας. Αντί να αποδεχτούμε παθητικά την αποξένωση των οικονομικών πόρων από τις κοινότητες, μπορούμε να εργαστούμε για τη δημιουργία μιας οικονομίας που υπηρετεί τις ανάγκες των ανθρώπων και σέβεται την ιστορία και τις αξίες του τόπου μας. 

Η απο-ηπειρωτοποίηση δεν είναι αναπόφευκτη. Με συλλογική προσπάθεια και όραμα, μπορούμε να δημιουργήσουμε τον κόσμο που θέλουμε, μέσα στον κόσμο που θέλουμε να ξεπεράσουμε. Αυτή είναι η πραγματική πρόκληση για την Ήπειρο του αύριο.

Ο Βασίλης Κωστάκης είναι Καθηγητής Τεχνολογικής Διακυβέρνησης και Βιωσιμότητας στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Τάλιν και ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Είναι ιδρυτής ενός ερευνητικού κέντρου και ιδρυτικό μέλος μιας ενεργειακής κοινότητας με έδρα τα Γιάννενα.